|
Paweł Franczak
Zarys dziejów Ziemi Wadowickiej
1. Ziemia Wadowicka w pradziejach
Stosunkowo dogodne warunki terenowe sprawiły iż obszar Ziemi Wadowickiej już od tysiącleci zamieszkiwany był przez ludzi. Pierwsze ślady człowieka na tym terenie pochodzą już z około 7 000 r. p.n.e., a odnalezione zostały m.in. na Upalisku w Mucharzu, na Kurczynie, w Zagórzu, czy też w Stroniu. Z kolei stałe osadnictwo na tym obszarze istniało już około 4 000 r. p.n.e., czego dowodem są ślady odnalezione podczas wykopalisk na niedalekiej Grójeckiej Górze k. Oświęcimia. Natomiast z okresu 1300-300 r. p.n.e. (kultura łużyka) pochodzą pierwsze ślady osadnictwa z Gorzenia Górnego, czy też z niedalekiego Grodziska k. Zatora oraz Zembrzyc.
Tutejsze grody powstałe w okresie kultury łużyckiej upadły około IV stulecia p.n.e., z nieznanych dotychczas przyczyn. Spekuluje się jednak, iż przyczyniły się do tego najazdy obcych plemion, najprawdopodobniej celtyckich, nacierających od zachodu oraz scytyjskich, zmierzających ku obszarowi górnej Wisły od wschodu. Na potwierdzenie tej tezy miałyby wskazywać wykopaliska, podczas których odnaleziono na obszarze ujściowego odcinka Skawy, ślady pozostawione przez Celtów, datowane na okres od IV w. p.n.e. do I w. n.e. Natomiast w czasach rzymskich prowadził przez ten region bursztynowy szlak handlowy, wiodący na wybrzeże Bałtyku. Przebieg przez ten obszar rzymskiego szlaku potwierdzają liczne znaleziska archeologiczne, chociażby rzymskie monety, które odnajdowane były w Mucharzu, Gorzeniu Górnym, Kleczy Dolnej, Wieprzu czy też w Grapoczycach.
W pierwszych wiekach naszej ery zamieszkiwały na tym obszarze plemiona kultury wenedzkiej, a od VI w. przybyli tu Awarowie. Od VII-VIII w. na obszar górnej Wisły zaczęli napływać słowiańscy Wiślanie, którzy w IX w. stworzyli na tym obszarze silne państwo. W IX w. zostali oni podbici przez Państwo Wielkomorawskie, następnie po jego upadku na początku X w. - przez Czechy. Pod koniec X w., przypuszczalnie jeszcze za panowania Mieszka I, kraj Wiślan został przyłączony do Polski (państwa pierwszych Piastów).
2. Okres od średniowiecza do rozbiorów
Z chwilą włączenia terenów znajdujących się nad Skawą w skład ziemi krakowskiej, teren ten porastała prastara puszcza karpacka, sięgająca aż pod sam Kraków. Wówczas obszar obecnej Ziemi Wadowickiej był bardzo słabo zaludniony, a pojedyncze osady mieściły się w okolicy Mucharza oraz Zatora. Obszar ten był częścią ziemi krakowskiej, a od czasu rozbicia dzielnicowego Polski (któremu początek dał testament Bolesława Krzywoustego z 1138r.) znalazł się w strefie przygranicznej. Na podstawie decyzji księcia Kazimierza Sprawiedliwego z około 1179 r., wydzielone zostały z ziemi krakowskiej tereny położone na zachód od doliny Skawy i przekazane księciu opolskiemu Mieszkowi Plątonogiemu. Od tego momentu dolina Skawy stanowiła granicę pomiędzy Małopolską a Śląskiem. W ten sposób zachodnia część obecnego powiatu wadowickiego znalazła się na terenie księstwa opolskiego, natomiast część wschodnia pozostała w granicach Małopolski. Jednakże obszar ten przed dłuższy czas pozostawał niemal niezamieszkały, a na większą skalę zaczął być zasiedlany dopiero od połowy XIII wieku. Wcześniej stałe osiedla istniały jedynie w dolnym odcinku doliny Skawy, a zaliczały się do nich osady w Dąbrówce, Stroniu i Zakrzowie. W wyniku układu zawartego w 1257 r. pomiędzy księciem opolskim Władysławem, a krakowskim Bolesławem Wstydliwym zmieniono przebieg granicy w wyniku czego większy obszar Ziemi Wadowickiej znalazł we władaniu księstwa opolskiego. W wyniku przesunięcia granicy na wschód, przy księstwie krakowskim pozostały miejscowości tzw. „korytarza Radwańskiego” czyli Wielkie Drogi, Paszkówka, Pobiedr, Przytkowice, Brody i Zebrzydowice, a także wsie położone na wschód od Skawinki.
Na przełomie XIII/XIV w. następowało coraz większe rozdrobnienie księstw śląskich. W pierwszej połowie XIV wieku powstało księstwo oświęcimskie, które w 1327 r., w wyniku złożenia hołdu lennego królowi Czech Janowi Luksemburskiemu przez księcia Jana Scholastyka, stało się lennem korony czeskiej. Wówczas rozpoczęła się intensywna kolonizacja doliny Skawy (w jej środkowym biegu). W tym czasie istniały już Wadowice, które wymieniane są w dokumencie hołdu lennego złożonego Janowi Luksemburskiemu. Po zgonie Jana Scholastyka, księciem oświęcimskim został Jan II, po którego szybkiej i bezpotomnej śmierci w 1405 r., tron przejął książę cieszyński Przemysław I. Natomiast jego potomkowie – książęta Jan III (Janusz), Przemysław i Wacław, podzielili w 1445 r. te ziemie pomiędzy siebie, wyodrębniając z księstwa oświęcimskiego, księstwo zatorskie, oraz Toszek. W skład księstwa zatorskiego weszły m.in. Roczyny, Bulowice, Nidek oraz Wadowice.
W 1430 r. doszło do wielkiego pożaru, w wyniku którego spłonęła większość zabudowań Wadowic. Po tej katastrofie, m.in. w celu przyspieszenia odbudowy miasta, książę oświęcimski Kazimierz, wydał w tym samym roku przywilej, który nadawał Wadowicom prawo chełmińskie, zapewniające jego mieszkańcom znaczne korzyści. Na jego mocy wadowiczanie zostali zwolnieni od płacenia przez okres sześciu lat wszelkich powinności na rzecz księcia oraz uzyskali prawo do targu wraz z przywilejem handlowym – tzw. prawem mili. Oznaczało ono iż w odległości jednej mili od osady, wszystkie znajdujące się targi, kramy, składy, piekarnie i karczmy musiały być jej własnością. Był to przywilej dość nietypowy jak na ten obszar, gdzie zazwyczaj przyznawano prawo magdeburskie, które było dla mieszkańców tych osad znacznie mniej korzystne.
Kilkadziesiąt lat wcześniej miała miejsce rozbudowa Lanckorony. W okresie od 1336 do 1360 r. król Polski Kazimierz Wielki wzniósł na szczycie stromego wzgórza górującego ponad granicą kraju, zamek obronny. Natomiast następnego roku, w wydanym przywileju zezwolił na budowę miasta Lanckorony, której w 1366 r. nadał prawo magdeburskie. Jednakże już w 1410 r., król Władysław Jagieło oddał miasto wraz z zamkiem w dzierżawę Zbigniewowi z Brzezia, w dowód uznania za jego zasługi. Było to zabezpieczenie wypłacenia przez króla, 1000 grzywien szerokich praskich groszy. W tym czasie do zamku należało 16 wsi, które rozciągały się na ogromnej przestrzeni, w zlewni środkowej i górnej Skawy oraz Skawinki. Stanowiły one królewszczyznę, wchodząc w skład lanckorońskiego starostwa niegrodowego. Teren ten był stopniowo coraz bardziej zagospodarowywany, z upływem kolejnych dziesięcioleci zakładano na jego obszarze nowe wsie.
W 1457 r. księstwo oświęcimskie zostało odkupione za 50 000 grzywien szerokich groszy praskich przez Kazimierza Jagiellończyka, od ostatniego księcia oświęcimskiego Jana IV i ponownie weszło w skład ziem polskich. Natomiast w pięć lat później, w 1462 r. Kazimierz Jagiellończyk zawarł z królem czeskim Jerzym z Podiebradu układ na zjeździe w Głogowie, na mocy którego Czechy zrzekły się zwierzchnictwa lennego nad księstwem oświęcimskim i zatorskim. Z kolei w 1474 r. zostały potwierdzone postanowienia zjazdu głogowskiego, na mocy którego książe zatorski uznał się lennikiem króla polskiego. W 1484 r. synowie księcia zatorskiego Wacława sprzedali te ziemie królowi polskiemu Janowi Olbrachtowi za 80 000 czerwonych złotych, z zastrzeżeniem wypłaty dla siebie dożywotnio 200 grzywien rocznie. Jednakże już w 1513 r. zmarł ostatni z braci, książe Janusz, w związku z czym, zgodnie z postanowieniami umowy z 1484 r., księciem zatorskim został król polski Zygmunt Stary. Odtąd, aż do 1564 r. istniała swego rodzaju unia personalna pomiędzy tym księstwem a Polską, kiedy zostało ono formalnie inkorporowane do Korony Królestwa Polskiego. Tereny te w rejonie Lanckorony i korytarza wsi radwańskich weszły w skład powiatu szczyrzyckiego. W XV w. została założona królewszczyzna barwałdzka, która obejmowała następujące wsie: Leśnicę, Stronie, Zakrzów, Jaroszowice, Marwałd Niżni, Chocznię oraz Stanisłwa Dolny. Ponadto w 1564 r. uzyskała ona status normalnej królewszczyzny polskiej, oraz włączono w jej skład kolejne wsie: Skawce, Śleszowice oraz Gołuszowice. Natomiast w 1591 r. Mikołaj Komorowski dołączył do niego założoną przez siebie koło Wadowic miejscowość Mikołaj.
Po zakupie księstwa zatorskiego przez królów polskich, a później jego inkorporacji do Królestwa Polskiego nastały czasy pomyślnego rozwoju Ziemi Wadowickiej. W 1521 r. król Zygmunt Stary zezwolił na organizowanie w Wadowicach targów co czwartek oraz dwóch jarmarków rocznie. Natomiast jego następca Zygmunt August rozszerzył te przywileje zezwalając na urządzanie czterech jarmarków w roku oraz nadał Wadowicom prawo pobierania opłat od przybywających do nich kupców z innych regionów. Ponadto od 1564 r. funkcjonowała na Skawie komora celna, obsługująca szlak handlowy prowadzący na Węgry. Natomiast w 1581 r. król Stefan Batory zezwolił mieszkańcom osady na wyrąb drzew w lasach choczańskich i ponikiewskich, oraz oddał im do dyspozycji folusz. Z kolei w 1599 r. Mikołaj Zebrzydowski ufundował w rodowych Zebrzydowicach kościół oraz pierwszy na ziemiach polskich szpital i przytułek dla inwalidów wojennych, który jednak z upływem czasu zmienił specjalizację i w zaczęto w nim leczyć okolicznych mieszkańców.
W XV w. na obszarze Czech i sąsiednich krajów toczyły się tzw. wojny husyckie, które dotknęły również Ziemię Wadowicką. W tym czasie przez obszar doliny dolnej Skawy przemierzały oddziały zmierzające do Czech, na pomoc husytom. Na ziemiach tych ruch husycki popierany był gównie przez chłopów i mieszczaństwo. Później, XVI w. zwolennikami reformacji na obszarze księstwa oświęcimskiego i zatorskiego zostali również przedstawiciele szlachty, którzy licznie zmieniali wyznanie na protestanckie. Wówczas, w ślad za nimi, na szybko zyskujący na popularności w tych stronach kalwinizm, przechodzili także chłopi oraz mieszczanie. Głównym propagatorem nowej religii był na tym obszarze Wawrzyniec Myszkowski, który już w 1542 r. zamienił kościół w Spytkowicach na zbór protestancki. Za przykładem jego i Zygmunta Palczewskiego, sędziego zatorskiego, na nowe wyznanie przeszło następnie liczne grono drobnej szlachty. Kalwinizm rozwijał się na tym obszarze tak szybko, że z końcem XVI stulecia, na rozległym obszarze od Wilamowic na zachodzie, po Sosnowice na wschodzie i Stryszów na południu istniały aż 24 zbory. W tym okresie na kalwinizm przeszła mniej więcej co trzecia katolicka parafia. Jednakże rozwój protestantyzmu na Ziemi Wadowickiej nie okazał się trwały, po najeździe szwedzkim na Polskę w połowie XVII w zaczęła postępować jej rekatolicyzacja.
Wiek XVII rozpoczął się od wielkich inwestycji poczynionych na Ziemi Wadowickiej przez poszczególnych członków rodu Zebrzydowskich. W 1600 r., Mikołaj Zebrzydowski, wojewoda krakowski, wzniósł u podnóża góry Żar kościółek p.w. Ukrzyżowania Jezusa Chrystusa. Pierwotnie kaplica ta miała pełnić funkcję prywatnego miejsca modlitwy wojewody, jednakże później Zebrzydowski postanowił założyć w tym miejscu klasztor. W 1602 r. sporządził akt fundacyjny i przekazał grunty pod klasztor oo. bernardynów. W latach 1609-1617 wybudowano za jego sprawą dwanaście kaplic drogi krzyżowej oraz pustelnie Pięciu Braci Polskich, z kaplicą św. Marii Magdaleny. Natomiast po śmierci wojewody w 1620 r., nie zaprzestano rozbudowy sanktuarium, a jego budowę kontynuował syn Mikołaja, Jan Zebrzydowski. W ciągu niespełna dwudziestu lat wybudował on kolejne pięć kaplic pasyjnych oraz osiem maryjnych. Dokonał również rozbudowy kilku już wcześniej powstałych obiektów, w tym przede wszystkim kaplicy Ukrzyżowania i Grobu Matki Bożej. Z kolei po jego śmierci trzecim fundatorem kalwaryjskiego sanktuarium został Michał Zebrzydowski, który dokonał znacznej rozbudowy budynków klasztornych. Ufundował także kaplicę Matki Bożej Kalwaryjskiej, w której mieści się cudowny obraz. Ostatnią wielką fundatorską kalwaryjskiego sanktuarium była Maria Czartoryska, która dokonała rozbudowy kościoła oraz ufundowała budowę dwóch kolejnych kaplic. W wyniku poczynionych inwestycji w Kalwarii Zebrzydowskiej wyrósł jeden z najważniejszych ośrodków pielgrzymkowych na ziemiach polskich.
Natomiast w Wadowicach XVII w. rozpoczął się od wielkiego pożaru, który w 1602 r. strawił znaczną część miasta, z kolei w 1632 r. w wyniku szalejącej epidemii cholery zmarła znaczna część jego mieszkańców. Jednak największe straty dla miasta i okolic przyniosła tocząca się w latach 1655-1660 wojna ze Szwedami (potop szwedzki). Świadczyć o tym może chociażby fakt, iż pod koniec XVI w. Wadowice zamieszkiwało około 1500 mieszkańców, a w 1660 r. ich liczba spadła do zalewie 600. W 1655 r. Szwedzi zajęli Lanckoronę, której zamek został poddany najeźdźcom bez walki na rozkaz starosty lanckorońskiego Michała Zebrzydowskiego Obawiał on się, że w wyniku przedłużającego się oblężenia tej fortecy, Szwedzi mogą zniszczyć niezbyt odległy klasztor w Kalwarii Zebrzydowskiej. Jednak wkrótce na terenach Ziemi Wadowickiej zaczął narastać coraz silniejszy opór antyszwedzki. Doszło do walk pomiędzy miejscowymi oddziałami złożonymi głównie z chłopów ze wsi starostwa lanckorońskiego i kasztelanii krakowskiej, a wojskami szwedzkimi gen. Douglasa. W wyniku walk zginęło ok. 400 chłopów, a wycofujący się Szwedzi spalili Myślenice i Dobczyce. Natomiast w tym samym czasie podstarości lanckoroński Jan Zarzecki zorganizował w Makowie oddziały złożone z chłopów pochodzących ze wsi górskich i na ich czele wyruszył w kierunku Lanckorony. Oddziałom tym udało się odzyskać zamek lanckoroński. Z kolei siły ze starostwa lanckorońskiego dowodzone przez Wojciecha Karwackiego, wyswobodziły klasztor kalwaryjski. Do tak aktywnego udziału chłopstwa w walkach przeciwko Szwedom, przyczyniły się również nakładane przez najeźdźców wysokie daniny i kontrybucje oraz zwykłe plądrowanie i pustoszenie tutejszych wsi (tak jak i miast), podobnie zresztą jak w wielu innych rejonach najechanego kraju. Do tego doszło częste profanowanie przez Szwedów miejsc katolickiego kultu religijnego, do których chłopi byli bardzo przywiązani. W wyniku potopu szwedzkiego region został poważnie spustoszony i uległ wyludnieniu. Nastały czasy jego powolnej odbudowy. Kolejne zniszczenia dla tutejszych miast i wsi przyniosła tocząca się na początku XVIII w. III wojna północna, podczas której terytorium całej Rzeczpospolitej Obojga Narodów przemierzały walczące między sobą wojska szwedzkie oraz saskie i rosyjskie (a także polskie), które grabiły i dewastowały kraj. Po zakończeniu tej wojny królowie z dynastii saskiej (Wettynów): August II, a potem i August III, nadawali Wadowicom nowe przywileje w celu podniesienia ich z upadku.
Od około 1720 r. rozpoczął się na obszarze Andrychowa i sąsiednich wsi intensywny rozwój tkactwa. Wówczas nowym właścicielem klucza andrychowskiego został Franciszek Czerny – Szwarzenberg, który sprowadził do miasta rzemieślników z Belgii, Saksonii i Śląska. Dzięki nowym osadnikom doszło do znacznego unowocześnienia i rozwoju tutejszego tkactwa. Rozwój regionu następował na tyle intensywnie, że jego właściciele postanowili starać się o uzyskanie praw miejskich dla Andrychowa, co zostało uwieńczone powodzeniem w 1768 r., kiedy miasto zostało ulokowane przez jego właściciela Stanisława Ankwicza, na podstawie odpowiedniego przywileju królewskiego. Lokował on miasto jednak na obszarze tylko części ówczesnej wsi Andrychów, w wyniku czego przez pewien czasu funkcjonowały obok siebie zarówno miasto jak i wieś o tej samej nazwie.
W tym samym 1768r. zawiązała się w Barze konfederacja, pod hasłem obrony swobód szlacheckich i katolicyzmu, która z czasem zmieniła swój charakter na zbrojne powstanie przeciwko dominacji Rosji nad bardzo słabą już Rzeczpospolitą. Działania wojenne związane z konfederacją barską dotknęły również rejon Wadowic. W czerwcu 1768 r., kiedy wojska rosyjskie starały się zdobyć Kraków, na pomoc jego obrońcom przybywały posiłki z różnych regionów Małopolski. Jednakże w sierpniu 1768 r. Rosjanie wysłali swoje oddziały w pościg za wycofującymi się spod Krakowa ku południu konfederatami. Walki na tych ziemiach toczyły się jeszcze przez pewien czas, jednak opór konfederatów stopniowo stracił na sile. Ostateczny upadek konfederacji barskiej przyniósł też pierwszy rozbiór Polski, w wyniku którego cała południowa część województwa krakowskiego, wraz z Ziemią Wadowicką, znalazła się pod zaborem austriackim. Działania wojenne doprowadziły także do upadku Wadowic. Mieszkańcy miasta zmuszeni bowiem byli składać rujnujące daniny pieniężne oraz żywnościowe dla obu walczących stron, co w połączeniu ze zwykłymi grabieżami i zniszczeniami wojennymi przyniosło katastrofalne skutki. W rezultacie, w chwili zagarnięcia ziem południowej Polski przez Austrię w 1772 r., miasto było niemal wyludnione, w rezultacie czego władze austriackie, wkrótce po jego przejęciu, odebrały mu prawa miejskie.
3. Ziemia Wadowicka pod zaborem austriackim
W 1772 r. podpisany został traktat rozbiorowy, w rezultacie którego cały obszar dzisiejszego powiatu wadowickiego włączony został w skład Cesarstwa Austriackiego. Po zajęciu obszaru obecnych ziem powiatu wadowickiego przez Austrię, nowi władcy zaczęli dostosowywać organizację świeżo przyłączonych obszarów polskich do absolutnej monarchii habsburskiej. Ich mieszkańcy (zwłaszcza wyższe warstwy lokalnego społeczeństwa) musieli przyzwyczaić się do życia w nowej rzeczywistości politycznej. Austriacy, znieśli wszystkie dotychczasowe urzędy, a na ich miejsce wprowadzili własną administrację, w której językiem urzędowym został niemiecki. Ponadto język niemiecki wprowadzony został do szkół. Czasy autonomii galicyjskiej i większych swobód politycznych i kulturalnych miały nadejść dopiero później, zwłaszcza po 1867r. Natomiast sama przynależność terytorialna poszczególnych części przyłączonych ziem często ulegała zmianom. Na początku w całym Królestwie Galicji i Lodomerii (jak nazwano obszar zaboru austriackiego) wprowadzono 6 cyrkułów i 59 dystryktów. Ziemia Wadowicka znalazła się w obrębie rozległego cyrkułu z siedzibą w Wieliczce. Jednakże już w 1782 r. doszło do reorganizacji struktur administracyjnych, w wyniku czego region Wadowic wszedł w skład cyrkułu myślenickiego, będącego jednym z 18 jakie wówczas utworzono w Galicji. Jego siedziba – Myślenice, znajdowała się na uboczu obwodu, dlatego w 1819 r. dokonano kolejnej reorganizacji, w wyniku której stolicę obwodu przeniesiono do centralnie położonych Wadowic, które funkcję tą pełniły do 1855 r. Dotąd były one niewielką osadą. Tuż po rozbiorach licząca zalewie kilkuset mieszkańców mała osada targowa została sprzedana przez rząd austriacki, Mariannie Hulanickiej, która w 1802 r. odsprzedała prawa do niej jej mieszkańcom. W wyniku wspomnianego już przeniesienia administracji cyrkułu do Wadowic, zaczęły się one intensywnie rozwijać. Rozbudowano wówczas rynek, który w tej postaci przetrwał do dnia dzisiejszego, oraz wybudowano przy nim pierwsze kamienice. W związku z poczynionymi wówczas inwestycjami, od 1821 r. władze regionalne przeniosły się do miasta. W tym też okresie na obszarze miasta rozbudowano wielkie koszary wojskowe, których fragmenty zachowały się do czasów współczesnych.
Tuż po włączeniu nowych ziem w obręb granic cesarstwa, władze w Wiedniu zaczęły na obszarze Galicji tworzyć również nową infrastrukturę komunikacyjną. Pod koniec XVIII w. (do 1785 r.) wybudowano Trakt Cesarski zwany także środkowogalicyjskim, który połączył Wiedeń z Lwowem. Posłużył od głównie do celów wymiany poczty na obszarze cesarstwa, ale i przyczynił się do rozwoju handlu. Jego fragment przebiegał przez Ziemię Wadowicką, co pozytywnie wpłynęło na rozwój gospodarczy tego regionu. W tym okresie przez wieloletnim naczelnikiem cyrkułu wadowickiego był Joseph von Loserth, który sprawując wzorowo swój urząd, doprowadził do znacznej rozbudowy miasta. Skoncentrował się on w głównej mierze na poprawie lokalnej infrastruktury drogowej, która wcześniej była w bardzo złym stanie. Przy jej rozbudowie zatrudniał lokalnych mieszkańców, dając tym samym możliwość pracy zarobkowej dla wielu mieszkańców Ziemi Wadowickiej dotychczas będących bez stałego zajęcia.
Pod koniec XVIII w. dynamiczny rozwój przeżywało również andrychowskie tkactwo. Miejscowy cech liczył wówczas około 700 warsztatów, a wytworzone przez niego wyroby trafiały do wielu europejskich miast. Jednakże w latach 30 XIX w. znacznie zmalało zapotrzebowanie na rynkach na jego produkty, co przyczyniło się do lokalnej rewolucji przemysłowej. Dotychczas wykonywane wyroby lniane zostały zastąpione wyrobami bawełnianymi. W tym też czasie zaczęli się również wykształcać liczni pośrednicy, którzy handlowali zakupionymi od rzemieślników towarami, rozwijając równocześnie system nakładczy. Stosunkowo często handlem miejscowych wyrobów tkackich trudnili się andrychowscy Żydzi, których liczebność w mieście wówczas znacznie wzrosła.
Także w okresie zaborów lokalnej społeczności nie omijały epidemie i klęski żywiołowe. W 1813 r. miała miejsce jedna z największych w historii regionu powodzi, w wyniku której pod wodą znalazły się ogromne połacie terenu. Wezbrane wody Skawy oraz mniejszych górskich rzek i potoków dokonały znacznych zniszczeń w uprawach rolnych i mieszczących się nad ich korytami zabudowań. Natomiast w latach 40. i 50. XIX w. wystąpiła cała seria powodzi, powodując głód na galicyjskiej wsi. Osłabieni niedożywieniem ludzie stali się bardziej podatni na epidemie chorób zakaźnych, które nawiedzały ten rejon. W roku 1831 oraz w latach 1846-1847 przez obszar Galicji przemieszczały się fale epidemii cholery, które pochłonęły ogromną liczbę ofiar. Katastrofalne rozmiary osiągnęła zwłaszcza druga z nich, w wyniku której w większości lokalnych miejscowości zmarła ok. 1/3 mieszkańców. W cyrkule wadowickim liczba mieszkańców spadła z około 350 tys. w 1847 r. do 270 tys. w 1857 r.
W połowie stulecia, w Wadowicach rozbudowano znacząco miejscowe koszary, które wybudowano w 1822 r. Wówczas w intensywnie rozwijającym się, jako siedziba cyrkułu, mieście, stacjonowała liczna jednostka wojsk cesarskich. Natomiast końcem XIX w. przybyli do Wadowic Karmelici, którzy wybudowali „na Górce” klasztor wraz z neoromańskim kościołem. W tym czasie funkcję przeora klasztoru pełnił o. Rafał Kalinowski, który został później beatyfikowany. Natomiast w przeciwległej części miasta, „na Kopcu”, księża Pallotyni wznieśli „Collegium Marianum”. Ich przybycie do Wadowic przyczyniło się znacząco do rozwoju tutejszego szkolnictwa, ponieważ pierwsi z nich otworzyli w Wadowicach gimnazjum, a drudzy niższe seminarium. W tym okresie swoją działalność na terenie miasta rozpoczęły również siostry Nazaretanki, które założyły internat dla dziewcząt oraz sierociniec.
W II poł. XIX w. władze w Wiedniu przystąpiły do budowy linii kolejowej mającej za zadanie połączyć już istniejące odcinki o przebiegu równoleżnikowym, oraz stworzyć jednolity ciąg komunikacji kolejowej łączący zachodnie terytoria Galicji z wschodnimi. Budowa Galicyjskiej Kolei Transwersalnej służyła głównie celom militarnym, na wypadek przewidywanej wojny z Rosją, jednakże przyczyniła się ona również w dużym stopniu do rozwoju znajdujących się na jej odcinku miejscowości. W 1884 r. otwarto linię prowadzącą z Czadcy do Nowego Sącza, z odgałęzieniami z Suchej do Podgórza (obecnie Kraków Płaszów) oraz ze Skawiny do Oświęcimia. Linie te zapewniły Ziemi Wadowickiej połączenie z pozostałymi regionami Galicji. Ponadto w 1888 r. uruchomiono nowy szlak kolejowy, Kalwaria Zebrzydowska – Bielsko-Biała, przyczyniając się do ułatwienia komunikacji w południowej części regionu.
4. Ziemia Wadowicka w okresie międzywojennym (1918-1939)
W 1918 r. Polska odzyskała niepodległość, a Wadowice stały się siedzibą powiatu. Odtąd ożywiło się życie kulturalne i oświatowe w mieście, czego wyrazem była m.in. działalność szkoły średniej im. Marcina Wadowity. Dynamicznie zaczął rozwijać się wadowicki teatr, którego jedna scena założona przy gimnazjum kierowana była przez prof. Kazimierza Forysia, natomiast druga, scena dramatyczna, rozwijała się przy wadowickiej parafii. W latach 30., w Wadowicach funkcjonował także Amatorski Teatr Dramatyczny, a w Andrychowie działały dwa kina. Jednym z przejawów rozwoju kultury w regionie była działalność grupy literacko-plastycznej „Czartak”, której członkowie spotykali się w Gorzeniu w dworku Emila Zegadłowicza.
Na początku dwudziestolecia międzywojennego (1920 r.), w Wadowicach urodził się Karol Wojtyła, który w przyszłości miał zostać papieżem Janem Pawłem II. Tutaj też spędził swoje dzieciństwo i wczesną młodość. Temu bezsprzecznie najwybitniejszemu wadowiczaninowi jego rodzinne miasto zawdzięcza obecną światową sławę.
5. II wojna światowa
W dniu 1 września 1939 r. wraz z wkroczeniem na terytorium Polski wojsk niemieckich wybuchła II wojna światowa. Inwazja spowodowała masową ucieczkę części ludności tych ziem, podobnie jak w wielu innych rejonach zaatakowanego kraju. Uchodźcy ci często padali na zakorkowanych drogach ofiarą lotnictwa niemieckiego. Np. na zatłoczoną uciekinierami drogę w Choczni, 2 września niemiecki samolot zrzucił bomby w wybuchu których śmierć poniosło 40 osób, w tym 29 cywilów. W dniu 4 września wojska hitlerowskie przemieszczające się od południa wkroczyły do nie bronionych Wadowic. Natychmiast rozpoczął się terror okupanta – m.in. branie zakładników wyłapywanie i rozstrzeliwanie osób działających w polskim podziemiu, lub o to podejrzewanych.
W dniu 29 września 1939 r. w Krakowie utworzono dowództwo okupacyjne okręgu wojskowego, nad którym dowództwo objął gen. List. Okręg ten został podzielony zgodnie z przedwojennymi granicami powiatów. Z dniem 26 października 1939 r. wszedł w życie dekret Hitlera dotyczący podziału i administracji okupowanej przez Niemców Polski. W jego wyniku część Ziemi Wadowickiej została bezpośrednio włączona do Rzeszy, natomiast reszta weszła w skład Generalnego Gubernatorstwa. W wyniku ustanowienia granicy pomiędzy ziemiami wcielonymi, a GG na Skawie, wiele miejscowości położonych nad tą rzeką zostało podzielonych na dwie części – w tym także Wadowice.
Od 1940 r. na terenie Generalnej Guberni nasilały się wywózki mężczyzn i kobiet w wieku 16-50 lat na roboty przymusowe do Niemiec oraz rekwizycje m.in. kontyngentów żywnościowych, w wyniku czego tutejsza ludność uległa pauperyzacji. Natomiast w części powiatu wadowickiego wcielonego do Rzeszy przeprowadzano intensywną germanizację m.in. poprzez zmianę nazw miejscowości na niemieckie. Same Wadowice przemianowano na Wadowitz. W 1940 r. przeprowadzano tu również akcję wysiedlania części ludności polskiej do Generalnego Gubernatorstwa, niekiedy była to większość mieszkańców poszczególnych miejscowości. W taki sposób przesiedlono m.in. niemal 1000 osób z Choczni. Podobne akcje dotknęły także Mucharz, Śleszowice, Radoczę, Inwałd oraz Zawadkę.
Po obu stronach sztucznej granicy miejscową ludność dotknął terror okupantów (jak w całym okupowanym kraju). Zagłada spotkała miejscową społeczność żydowską, która została z początku poddana dotkliwym szykanom m.in. obowiązkowi noszenia opasek z gwiazdami Dawida, zmuszaniu do najcięższych prac, następnie skoncentrowana w getcie w Wadowicach, wreszcie wywieziona do obozów zagłady w Oświęcimiu – Brzezince i Bełżcu (poza nielicznymi jednostkami, które ocalały głównie dzięki pomocy Polaków). Niemcy dokonywali również licznych aktów terroru na ludności polskiej, dążąc zwłaszcza do wyniszczenia jej inteligencji („warstw przywódczych”) tudzież członków podziemia.
Okupacja niemiecka obecnego powiatu wadowickiego dobiegła końca pod koniec stycznia 1945r., wraz z wkroczeniem na jego obszar 38 Armii z IV Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej gen. Kirłła Moskalenki. Do Wadowic Rosjanie wkroczyli 26 stycznia.
6. Powiat wadowicki po 1945 r.
Po zakończeniu II wojny światowej, mieszkańcy Ziemi Wadowickiej musieli odnaleźć się w nowej rzeczywistości, zdominowanej przez narzucony komunistyczny reżim. Zaczęła powracać część ludności zmuszonej podczas wojny do opuszczenia swoich rodzinnych stron. Z upływem lat ożywiła się nieco gospodarka tych ziem powstawały nowe zakłady pracy. Na znacznym obszarze Ziemi Wadowickiej rozwijało się rolnictwo, natomiast w miastach – handel i drobny przemysł. Rozwijała się także oświata, powstawały nowe szkoły. Ponownie intensywnie zaczęli działać artyści związani z przedwojenną grupą „Czartak”.
W 1975 r. w wyniku przeprowadzonej reformy administracyjnej i ustanowienia dwustopniowego podziału administracyjnego, został zlikwidowany powiat wadowicki, a jego obszar włączono do województwa bielskiego, z siedzibą w Bielsku – Białej.
W 1978 r. miało miejsce wydarzenie niezwykle ważne dla Wadowic i całej Ziemi Wadowickiej (i nie tylko). Podczas odbywającego się w Watykanie konklawe, nowym papieżem został pochodzący, jak już wspomniano, właśnie z Wadowic, Karol Wojtyła, który po wyborze w dniu 18 października 1978 r. na Stolicę Piotrową przybrał imię Jan Paweł II. Już w następnym roku podczas swojej pierwszej pielgrzymki do ojczyzny, papież odwiedził miasto swojej młodości, gdzie odbyła się z tej okazji uroczysta msza papieska. Z kolei w 1984 r. rozpoczęła się budowa kościoła p.w. św. Piotra Apostoła, który jest votum wdzięczności wadowiczan za wybór ich rodaka na papieża. Świątynia ta poświęcona została w 1991 r. podczas czwartej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski. Papież – Polak odwiedził swoje rodzinne miasto jeszcze w 1999 r. Natomiast podczas ósmej pielgrzymki do Polski, która miała miejsce w 2002 r., papież przyjechał do sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej. Była to już jego ostatnia pielgrzymka do ojczyzny, przed śmiercią w dniu 2 kwietnia 2005 r.
W 1989r. nastąpił koniec okresu PRL i systemu komunistycznego w Polsce, Także na tych ziemiach przeprowadzono transformację ustrojową i gospodarczą. Między innymi powstało wiele małych i średnich firm, często o charakterze rodzinnym. W rezultacie powiat wadowicki jest uważany obecnie za jeden z najbardziej sprzyjających rozwojowi przedsiębiorczości w kraju, ze względu na ilość firm przypadających na liczbę jego mieszkańców. Na jego obszarze rozwinęła się także turystyka, zwłaszcza religijna oraz pielgrzymkowa, a jej głównymi ośrodkami stały się Wadowice oraz Kalwaria Zebrzydowska. Z kolei w przyszłości do rozwoju gospodarki (w tym turystyki) na Ziemi Wadowickiej może się przyczynić również wybudowanie zbiornika wodnego w Świnnej Porębie, który ma szansę stać się ważnym ośrodkiem rekreacji na południu Polski.
W 1999 r. przeprowadzono kolejną reformę administracyjną, w wyniku której powrócono do trójstopniowego podziału terytorialnego. Odtworzono wówczas powiat wadowicki, który wszedł w skład województwa małopolskiego. Do tego powiatu należą trzy gminy miejsko-wiejskie: Wadowice, Andrychów i Kalwaria Zebrzydowska, oraz siedem gmin wiejskich – Brzeźnica, Lanckorona, Mucharz, Spytkowice, Stryszów, Tomice i Wieprz.
|
