|
Krzysztof Czerniawski
Zarys dziejów Kołobrzegu i Ziemi Kołobrzeskiej
1. Najdawniejsze dzieje Ziemi Kołobrzeskiej
Najstarsze ślady obecności człowieka na terenie obecnego powiatu kołobrzeskiego datowane są przez archeologów na czasy po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia bałtyckiego, które zakończyło się na terenie Pomorza Zachodniego ok. 9 tys. lat p.n.e. Na okres 2300-1600 l. p.n.e. przypada tzw. kultura unietycka, następnie kultura przedłużycka - 1550-1200 l. p.n.e. i łużycka 1200-400 l. p.n.e. Omawiany obszar znajdował się kolejno w zasięgu wpływów każdej z wymienionych kultur archeologicznych.
2. Wczesne średniowiecze
Na przełomie VI i VII w. n.e. do dorzecza środkowej i dolnej Parsęty dotarła ludność słowiańska, której większość osiedliła się w rejonie dzisiejszego Białogardu. Niektóre jej grupy dotarły jednak także w rejon ujścia tej rzeki do Bałtyku. Na okres VI – VII wieku datowane są ślady pierwszej osady na Wyspie Solnej, której mieszkańcy zajmowali się pozyskiwaniem soli z miejscowych źródeł słonych. Najcenniejsza odkryta dotychczas pozostałość po ludziach zamieszkujących wówczas w obecnych granicach Kołobrzegu, to relikty wczesnosłowiańskiej ziemianki, którą archeolodzy datują na początek VII wieku. Tam, w zagłębionej jamie odkryto również fragmenty ceramiki z VII w. Około stu lat później, na przełomie VII i VIII wieku osadnictwo słowiańskie w dorzeczu Parsęty zaczęło się stabilizować, czego przejawem było powstanie sieci ufortyfikowanych (otoczonych wałami) osad. Początki grodu kołobrzeskiego datowane są na połowę IX wieku. Gród, czyli Kołobrzeg przedkolacyjny, był zlokalizowany w znacznej odległości od dzisiejszego centrum miasta, bo na terenie obecnego Budzistowa – wsi leżącej nad Parsętą, graniczącej z Kołobrzegiem od południa. Obejmował on obszar ok. 1 ha, a otaczały go wały drewniano – ziemne o konstrukcji rusztowej (przekładowej), czyli zbudowane z rusztów spiętrzonych jeden na drugim – warstw bierwion wspartych na legarach i uszczelnionych ziemią, piaskiem lub gliną. Taka konstrukcja wałów ukształtowała się pod koniec X wieku. Natomiast zabudowa grodu w obrębie umocnień była w całości drewniana. Podstawą gospodarki ówczesnego Kołobrzegu było warzenie i sprzedaż soli pozyskiwanej z Wyspy Solnej. Sól była wówczas, jak zresztą jeszcze długo potem, bardzo poszukiwanym towarem: służyła m.in. do konserwacji ryb i mięsa, a w celu jej nabycia podróżowano nieraz na znaczne odległości. Kołobrzeską sól eksportowano m.in. do Wielkopolski i na Śląsk. Poza tym wykorzystywali ją miejscowi rybacy i pozostali mieszkańcy tego regionu. Obok roli w wydobyciu i obrotu solą, Kołobrzeg był znaczącym portem handlowym utrzymującym kontakty głównie ze Skandynawią (m.in. z ówcześnie ważnym portem Birka w Szwecji). Co prawda nie dorównywał on wtedy wielkością ani znaczeniem handlowym Wolinowi - w tym czasie regionalnej metropolii i centrum handlu - ale jednocześnie był od niego położony korzystniej. Leżąc dalej na wschód, Kołobrzeg był mniej narażony na ciągłe najazdy wikingów (głównie z Danii). Ponadto był to naturalny port morski, położony przy ujściu rzeki Parsęty, w środkowej części ziem pomorskich. Przebiegał tędy szlak łączący Wolin z Gdańskiem. Do tego wyspa Bornholm, położona naprzeciw Kołobrzegu, była ułatwieniem dla żeglugi do Skandynawii. Oprócz warzelnictwa soli i handlu, w grodzie rozwijało się rzemiosło. Tutejsi rzemieślnicy wyspecjalizowali się w obróbce żelaza, a także poroża i bursztynu, z którego wyrabiano cenioną biżuterię. Szlaki handlowe do i z Kołobrzegu prowadziły również w głąb lądu, do czego wykorzystywano w największym stopniu rzeki – Parsętę, Noteć, Wartę i inne. Warto przypomnieć, że we wczesnym Średniowieczu transport lądowy na obszarze obecnej Polski - i nie tylko - był bardzo utrudniony, były to bowiem tereny pokryte w większości lasami, bez bitych dróg. Świadomość dużego znaczenia kołobrzeskiego grodu miał również władca Polański – Mieszko I. Postanowił on zawładnąć Pomorzem Zachodnim wraz z Kołobrzegiem. W wyniku podjętej w II połowie X wieku wyprawy, gród został zdobyty przez wojów Polańskich i obsadzony załogą, stając się centralnym ośrodkiem władztwa państwa pierwszych Piastów na Pomorzu Zachodnim. Z tym wydarzeniem wiąże się również, datowana na lata 80 X wieku przebudowa wałów grodu, które upodobniły się do wałów otaczających grody w państwie piastowskim. Wczesnośredniowieczny Kołobrzeg, na przełomie X i XI stulecia składał się z grodu właściwego, do którego przylegało warowne podgrodzie. W skład jego „zespołu miejskiego” wchodziło także kilka osad otwartych (tzn. położonych poza wałami obronnymi), natomiast przy ujściu Parsęty znajdował się zespół osad warzelniczych wraz z niewielkim gródkiem strażniczym. Doniosłe wydarzenie w historii Kołobrzegu (a także Polski) przyniósł rok 1000, kiedy podczas tzw. zjazdu gnieźnieńskiego, na mocy porozumienia cesarza rzymsko-niemieckiego Ottona III i następcy Mieszka I – Bolesława Chrobrego, a także za zgodą papieża Sylwestra II, obok istniejącego już biskupstwa poznańskiego, utworzono dla ziem piastowskich arcybiskupstwo gnieźnieńskie, któremu podlegały trzy nowe biskupstwa: we Wrocławiu, w Krakowie i właśnie w Kołobrzegu. Biskupem kołobrzeskim i jednocześnie przedstawicielem polskiego władcy na tym terytorium został mianowany pochodzący z Saksonii Reinbern, który jeszcze prawdopodobnie w tym samym roku przybył do swojej nowej siedziby. Za czasów urzędowania tego biskupa powstał pierwszy kościół w Kołobrzegu (dzisiaj jest to, jak już wiemy, Budzistowo). W ten sposób gród nad Parsętą awansował do roli ważnego ośrodka kościelnego i państwowego. Biskup Reinbern gorliwie zabrał się do dzieła nawracania pogańskich dotąd kołobrzeżan i wszystkich mieszkańców Pomorza Zachodniego. Jak zaświadcza kronikarz Thietmar, Reinbern
„(…) niszczył i palił świątynie z posągami bożków i oczyścił morze zamieszkane przez złe duchy wrzuciwszy w nie cztery kamienie pomazane świętym olejem i skropiwszy je wodą święconą…”. Ten stan rzeczy nie trwał jednak długo. Już kilka lat później, prawdopodobnie w 1007 r., w nieznanych okolicznościach, Bolesław Chrobry utracił kontrolę nad ziemiami zachodniopomorskimi, w tym nad Kołobrzegiem, a tamtejsi mieszkańcy porzucili świeżo przyjęte lub narzucone chrześcijaństwo. Dzieje Kołobrzegu i regionu w okresie między śmiercią Chrobrego, a początkiem XII w. są słabo znane. Prawdopodobnie Pomorze zostało wówczas rozdrobnione na mniejsze władztwa terytorialne, a grodem kołobrzeskim władali nieznani nam lokalni władcy. Pomorze Zachodnie ponownie stało się obiektem ekspansji państwa polskiego za panowania księcia Bolesława III (Krzywoustego), który postanowił przejąć kontrolę nad ziemiami pomorskimi. W latach 1102 i 1103 miały miejsce pierwsze wyprawy drużyn polskiego księcia w kierunku Kołobrzegu, które przyniosły spalenie Białogardu oraz pierwsze oblężenie Kołobrzegu w 1103 r. – wówczas Polacy odstąpili spod wałów grodu. Ponowna wyprawa w 1107 r. zakończyła się złożeniem hołdu przez mieszkańców Kołobrzegu Krzywoustemu. Władca ten wyprawiał się jeszcze kilkakrotnie na Pomorze, co ostatecznie doprowadziło w latach 20 XII wieku do uzależnienia Pomorza Zachodniego (jako księstwa) od Polski jako lenna (natomiast bezpośrednio do państwa polskiego zostało włączone Pomorze Gdańskie). Uzależnienie ziem zachodniopomorskich od państwa piastowskiego przyniosło również chrystianizację tych terenów, tym razem już trwałą. Pod koniec 1124 roku do Kołobrzegu przybył biskup Otton z Bambergu, który, zaproszony przez Bolesława Krzywoustego prowadził chrystianizację Pomorza. W styczniu 1125 r. odbył się zbiorowy chrzest kołobrzeżan. Na północnym podgrodziu ówczesnego Kołobrzegu wzniesiono kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. W 1140 r. bullą papieża Innocentego II została ustanowiona diecezja pomorska, która kontynuowała tradycję biskupstwa kołobrzeskiego z 1000 r. Początkowo jej siedzibą był Wolin, później Kamień Pomorski, dlatego od końca XII wieku nazwa diecezji utrwaliła się jako kamieńska. Mniej więcej w tym samym czasie (ok. 1140 r.) powstał również okręg administracyjno-wojskowy: kasztelania kołobrzeska – stojący na jej czele kasztelan podlegał bezpośrednio księciu. Około 1160 r. kasztelania została podzielona na część wschodnią i zachodnią, które rozgraniczała rzeka Parsęta, ponieważ księstwo zachodniopomorskie uległo wówczas podziałowi pomiędzy synów księcia Warcisława I. Odtąd Kołobrzeg był współwłasnością obydwu książąt, których reprezentowało tutaj dwóch kasztelanów, co było rzadkością. Zwierzchnictwo polskie nad Pomorzem Zachodnim trwało do lat 80 XII w., po czym stało się ono lennem Cesarstwa (rzymsko-niemieckiego).
W Świelubiu (gmina Dygowo) w okresie wczesnego średniowiecza istniał gród słowiański, którego pozostałością jest grodzisko nizinne. Obok niego istniała między X a XII wiekiem osada leżąca przy prawym brzegu rzeki Parsęty. Pozostałością z tamtego okresu jest również cmentarzysko kurhanowe datowane na IX w. W 1159 r. Świelubie zostało wymienione jako wieś, która wcześniej, bo już przed rokiem 1156, weszła w skład własności ziemskiej premonstratensów (czyli zakonu norbertanów) z Grobia koło Uznamia. Pozostałości osadnictwa wczesnośredniowiecznego odkryto również w Bardach (gmina Dygowo) – tam znajduje się cmentarzysko kurhanowe z VIII-IX w. oraz grodzisko tym razem nizinne – z VIII-X w. Obok grodu, w Bardach istniała również osada z II połowy XI – XII w. Na terenie powiatu kołobrzeskiego znajdują się także grodziska wczesnośredniowieczne w Kędrzynie (gmina Siemyśl), gdzie położone jest grodzisko cyplowe datowane na VIII w. oraz w Rościęcinie (gm. Kołobrzeg) i w Kłopotowie (gm. Dygowo) – tam znajduje się grodzisko z przełomu IX i X w. tudzież cmentarzysko kurhanowe z VIII-X w.
3. Okres pełnego i późnego średniowiecza i początki ery nowożytnej. Miasto hanzeatyckie. Księstwo Pomorskie i dominium biskupów kamieńskich.
W 1248 r. książę Barnim I w zamian za Ziemię Stargardzką odstąpił biskupowi kamieńskiemu – Wilhelmowi I swoją (tzn. położoną po wschodniej stronie Parsęty) część Ziemi Kołobrzeskiej.
Bardzo ważną datą w historii Kołobrzegu jest rok 1255. W dniu 23 maja tego roku dwóch współwładców tej ziemi – książę pomorski Warcisław III oraz biskup kamieński Herman von Gleichen wspólnie wydali dokument lokacyjny dla Kołobrzegu. Założone na korzystnym dla ośrodków portowych prawie lubeckim nowe miasto zlokalizowano mniej więcej w połowie drogi między dawnym grodem a ujściem Parsęty do Bałtyku - tam gdzie obecnie znajduje się centrum Kołobrzegu. Początkowo miasto otoczono wałem ziemnym, a jego zabudowa była drewniana. Wyżej wymieniony dokument przyznawał Kołobrzegowi 100 łanów ziemi uprawnej, Kołobrzeski Las (położony na wschód od miasta), a także prawo do połowu ryb w morzu pomiędzy ujściami rzek Parsęty i Regi. Ponadto na okres pięciu lat od lokacji, a więc na czas zagospodarowania nowego miasta, mieszczanie zostali zwolnieni z płacenia czynszu miejskiego, przyznano im również prawo do wyrębu drewna w lasach kasztelańskich. W Kołobrzegu osadzono kolonistów niemieckich, którzy od tej pory odgrywali dominującą rolę w życiu miasta, a także jego okolic, jakkolwiek w obwodzie obwarowań miasta osiedlała się również miejscowa ludność słowiańska. Ta ostatnia uległa jednak z czasem asymilacji z przybyszami z Niemiec. W ciągu ok. 50 lat od lokacji nowe miasto przejęło wszystkie funkcje gospodarcze i religijne starego grodu, który stopniowo tracił znaczenie i pustoszał. Z 1360 r. pochodzi informacja, że kościół świętych Janów, zbudowany (w pierwszej połowie XIII w.) na terenie północnego podgrodzia dawnego grodu, znajdował się już wówczas „w szczerym polu”. Pamiątką po dawnej roli tego miejsca była używana aż do 1945 r. nazwa – Stare Miasto (niem. Altstadt).
W 1276 r. biskup kamieński Herman von Gleichen nabył od księcia Barnima I zachodnią część Ziemi Kołobrzeskiej, stając się jej jedynym właścicielem. W ten sposób powstało kołobrzeskie dominium biskupie. W związku z tym odpowiednio zmieniono pieczęć miasta Kołobrzegu, która odtąd zawierała wyłącznie symbole biskupa – mitrę i dwa skrzyżowane pastorały zanurzone w wodzie. W XIV w. dominium biskupie znacznie rozszerzyło swoje granice.
Przypuszczalnie w 1284 r. miasto wstąpiło do Hanzy, czyli związku miast handlowych w północnych Niemczech (a także m.in. w Prusach, na Pomorzu Gdańskim). Dla Kołobrzegu zaczynał się okres pomyślnego rozwoju, mający trwać niemal do końca XVI wieku. Rozwijał się on jako ośrodek handlowy, w związku z tym pod koniec XIII w. powstała w mieście gildia „Dom Żeglarza”, zrzeszająca armatorów i kupców. Pod koniec XIII i w XIV w. kupcy kołobrzescy uzyskali, na mocy przywilejów książąt pomorskich, prawo swobodnego handlu na obszarze całego Księstwa Pomorskiego. Dobrze prosperowało również miejscowe rybołówstwo: w 1286 r. książę pomorski Bogusław IV przyznał miastu prawo do połowu ryb na odcinku wybrzeża od Parsęty do Świny, rozszerzając w ten sposób przywilej nadany mu w dokumencie lokacyjnym. Kolejną ważną gałęzią gospodarki miasta było, jak dawniej, warzenie soli, której eksport był bardzo znaczącym źródłem dochodów. W 1302 r. statut otrzymała kolejna gildia – bractwo solne, które następnie zawładnęło wszystkimi miejscowymi warzelniami soli. Jej członkowie, czyli „panowie solni” wraz z członkami Domu Żeglarza stanowili odtąd patrycjat miejski Kołobrzegu. Tylko z tej grupy rekrutowała się rada miejska, spośród której wybierano również burmistrzów. Dynamicznie rozwijało się rzemiosło miejskie, znaczne dochody mieszczanie czerpali także z wsi należących do Kołobrzegu (były to m.in. Zieleniewo, Gościno, Siemyśl, Niekanin, Borek). Przejawem wzrostu znaczenia miasta było również to, iż od 1297 r. stało się ono instancją odwoławczą w zakresie stosowania prawa lubeckiego dla innych miast pomorskich później od niego lokowanych na tym prawie, natomiast wyższą instancją dla Kołobrzegu była odtąd sama Lubeka. Postępowała również rozbudowa samego miasta, m.in. około 1300 r. zaczęto budować monumentalną kołobrzeską świątynię pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP, która obok funkcji kościoła farnego (parafialnego) dla Kołobrzegu od lat 20 XIV w. otrzymała także status kolegiaty. Rozbudowa tej gotyckiej świątyni trwała do początku XVI w., kiedy to przybrała ona kształt, w jakim istnieje w zasadzie do dzisiaj. Pod koniec XIV w. ukończono budowę nowego ratusza, który przetrwał do 1807 r. Budynek ten stanął prawie dokładnie na tym samym miejscu, w którym znajduje się obecny ratusz (stary budynek ratusza zlokalizowany w zachodniej części gotyckiego Kołobrzegu został przez miasto sprzedany). W XIV – XV w. wzniesiono ceglane mury miejskie (wzmocnione w XV w. basztami), które, wraz z fosą zastąpiły dotychczasowe wały. Jednocześnie miasto powiększyło swój obszar, osuszenie bagnistego brzegu Parsęty umożliwiło bowiem przesunięcie jego południowo – zachodniej granicy o kilkadziesiąt metrów w kierunku rzeki. W XV w. zbudowano także wodociąg miejski (z drewnianymi rurami).
Rozwój ekonomiczny Kołobrzegu oraz rosnąca zamożność przyczyniły się także do wzrostu jego znaczenia politycznego. Miasto aktywnie uczestniczyło w poczynaniach Hanzy np. dostarczając statków i ludzi na jej wyprawy wojenne, czy zakładając faktorie handlowe w Skanii, w porozumieniu z innymi miastami hanzeatyckimi. Przedstawiciele Kołobrzegu byli obecni na sejmach Hanzy w latach 1304-1610. Poza tym gród nad Parsętą prowadził politykę w znacznej mierze niezależną od biskupa kamieńskiego, będącego feudalnym suwerenem Kołobrzegu i Ziemi Kołobrzeskiej. Na tym tle w XV w. dochodziło często do konfliktów pomiędzy miastem a biskupem,. Doszło nawet do regularnej wojny kołobrzesko – biskupiej. W roku 1462 wojska biskupie dowodzone przez znanego wodza pomorskiego Dionizego von der Osten próbowały bez powodzenia zdobyć miasto. Nie brakowało również zatargów z książętami pomorskimi, jak i z innymi miastami, m.in. z Koszalinem czy Trzebiatowem.
W tym okresie Kołobrzeg przeżywał również rozwój kulturalny i intelektualny. Dowodem na to są m.in. dzieła sztuki z XIV-XV w. zachowane po dzień dzisiejszy w bazylice kołobrzeskiej takie jak: siedmioramienny świecznik z 1327 r. dzieło Jana Apengetera – jest to jedyny w Polsce i jeden z pięciu na świecie zachowanych gotyckich kandelabrów, czy stalle kapituły z 1340 r. Ponadto jeszcze przed lokacją miasta, w roku 1235 powstała przy kolegiacie szkoła, założona przez biskupa kamieńskiego Konrada III. Uczniowie tej szkoły (żacy) stanowili do XVII wieku nieodłączny element krajobrazu miejskiego, natomiast jej tradycja była kontynuowana aż do 1945 r. (do tego roku istniało Gimnazjum Tumskie – niem. Domgymnasium).
Pomimo pomyślnego rozwoju Kołobrzegu, podobnie jak innych miast, nie omijały również problemy, konflikty i klęski żywiołowe. Zarazy nawiedzały miasto m.in. w latach 1485, 1497, 1507, zdarzały się też pożary i powodzie. W 1497 r. miał miejsce wielki sztorm i powódź. Z kolei spokój w okolicy zakłócały raz po raz bandy rabusiów, zwłaszcza tzw. Raubritterów (rycerzy-rozbójników). Dopóki jednał trwał okres gospodarczej prosperity, miasto radziło sobie zawsze ze skutkami tych przeciwności, które w rezultacie nie hamowały jego rozwoju.
W latach 1474-1523 panował na Pomorzu Zachodnim książę Bogusław X Wielki, który w 1478 r. zjednoczył księstwa pomorski i został zapamiętany przez historię jako najwybitniejszy książę pomorski. Do jego największych zasług należy reforma administracji i zarządzania księstwem, poprawa stanu bezpieczeństwa i porządku w państwie m.in. poprzez skuteczne zwalczanie rozbojów na drogach, na czym oczywiście korzystały także miasta – ośrodki handlowe z Kołobrzegiem włącznie. Bogusław X skutecznie bronił też księstwa przed zakusami sąsiadów – Brandenburczyków. Warto wspomnieć na marginesie, iż książę ten był autorem niezrealizowanego projektu unii personalnej Księstwa Pomorskiego z Królestwem Polskim.
W 1524 r. doszło do rewolty miejskiej, na czele której stanął Jakub Kasper Adebar (członek jednego z najbogatszych rodów patrycjuszowskich w Kołobrzegu). Wykorzystując niezadowolenie mieszczan z dotychczasowych rządów w mieście doprowadził on do zmian – obok dotychczasowej rady miejskiej ukonstytuowała się nowa tzw. rada czterdziestu ośmiu, której przewodniczącym został sam Adebar, będący jednocześnie członkiem regularnej rady. Jednak już po kilku miesiącach nastąpił upadek Adebara, który został aresztowany, skazany na śmierć i ścięty, po czym przywrócono dotychczasowe porządki. Później jego postać wyidealizowano, wśród wielu mieszczan powstał nawet swoisty kult jego osoby.
Był to już czas, kiedy na Pomorze Zachodnie zaczęła docierać reformacja. W 1531 r. w kolegiacie kołobrzeskiej zostało odprawione pierwsze ewangelickie (luterańskie) nabożeństwo. Pojawienie się protestantyzmu nałożyło się na konflikty społeczne i polityczne w mieście, w tym coraz większą niechęć mieszczan do przeżywającego wówczas kryzys moralny duchowieństwa. W 1534 r. na sejmie pomorskim w Trzebiatowie ogłoszono, że wolą książąt pomorskich jest ustanowienie protestantyzmu jedyną obowiązującą religią w księstwie, chociaż nie doszło do formalnej uchwały w tej sprawie z powodu sprzeciwu biskupa kamieńskiego Erazma Manteuffla. Wydarzenie to jest uznawane za oficjalne wprowadzenie reformacji na Pomorzu Zachodnim. W roku następnym w Wittenberdze wydrukowano z inicjatywy książąt pomorskich „Ordynację kościelną”, która wyznaczała ramy organizacyjne nowego kościoła ewangelicko – augsburskiego na tych ziemiach. Odtąd, również w Kołobrzegu i na Ziemi Kołobrzeskiej zaczęły następować zmiany związane z przyjęciem nowego wyznania. Między innymi zmieniono organizację kościelną, zreformowano szkołę kolegiacką, którą przechrzczono na liceum, zaczęto zmieniać wnętrza Kolegiaty i innych kościołów w duchu protestanckim. Skończyły się czasy kołobrzeskiego dominium biskupiego, w 1548 r. Kołobrzeg uzyskał od cesarza Karola V status wolnego miasta hanzeatyckiego. Pozycję tę miasto utrzymało do 1587 r., kiedy to książę pomorski Jan Fryderyk, z poparciem szlachty Pomorza Zachodniego oraz okolicznych miast upośledzonych przez Kołobrzeg (w zakresie handlu) m.in. Koszalina i Białogardu, wymusił na nim uznanie swego zwierzchnictwa. Wydarzenie to zapoczątkowało schyłek okresu pomyślnego rozwoju miasta, zaczynał się jego regres ekonomiczny. Jednak prawdziwie złe czasy dla Kołobrzegu, jak zresztą dla całego Księstwa Pomorskiego nastały podczas wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Począwszy od 1624 r. co roku w mieście wybuchała zaraza, tak było przez siedem kolejnych lat. Prawdziwy kataklizm nastąpił w 1627 r., kiedy na mocy tzw. kapitulacji we Franzburgu książę pomorski Bogusław XIV musiał zgodzić się na wejście do księstwa wojsk cesarskich wchodzących w skład armii Wallensteina. W listopadzie tego roku do Kołobrzegu wkroczył pułk dowodzony przez ppłk Fünfkirchena. Wojsko zaczęło zachowywać się jak w mieście zdobytym: nastąpiły kontrybucje i grabieże, gwałty, morderstwa i inne akty przemocy. Miasto było też dewastowane przez okupantów. Równocześnie wojskowi inżynierowie cesarscy rozpoczęli wznoszenie nowożytnych fortyfikacji na zewnątrz murów miejskich, które - wskutek rozwoju artylerii - traciły już swoje znaczenie obronne. W trakcie tych prac spalono przedmieścia (m.in. Budzistowo) wraz z pięcioma kościołami położonymi poza murami miasta, w związku z czym nazwisko komendanta garnizonu cesarskiego w Kołobrzegu – Fünfkirchen (po niemiecku: Pięć Kościołów) nabrało gorzko – ironicznej wymowy. W tych warunkach podjęta przez cesarza niemieckiego próba rekatolicyzacji miasta i okolicznych ziem nie miała szans powodzenia: wręcz przeciwnie, postępowanie wojsk cesarskich wywołało nienawiść kołobrzeżan do katolicyzmu. Do tego w 1630 roku w Kołobrzegu szalała zaraza, najbardziej śmiercionośna w jego historii, która pochłonęła 3500 ofiar, zarówno mieszkańców, jak i żołnierzy wojsk okupacyjnych. W październiku tego roku rozpoczęło się oblężenie Kołobrzegu przez wojska szwedzkie marszałka Gustawa Horna, które poprzednio wylądowały na Pomorzu i zaczęły wypierać stamtąd garnizony cesarskie. W marcu 1631 r. głód zmusił oblężonych do podpisania aktu kapitulacji, na mocy którego opuścili oni miasto na honorowych warunkach, a na ich miejsce wkroczył do niego oddział wojsk szwedzkich. Szwedzi, którzy zajęli Kołobrzeg na ponad 20 lat przystąpili wkrótce do rozbudowy jego fortyfikacji, które przybrały postać wieloboku bastionowego typu niderlandzkiego. W 1637 r. zmarł bezpotomnie książę pomorski Bogusław XIV, ostatni władca Pomorza Zachodniego. Jednocześnie wymarła książęca dynastia Gryfitów, która panowała tam od XII w. Wkrótce ogłoszono wcielenie Kołobrzegu do korony szwedzkiej. Działania wojenne dotarły na Ziemię Kołobrzeską raz jeszcze w 1643 r., kiedy pod miastem pojawił się oddział wojsk cesarskich, którymi dowodził gen. Joachim von Krockow. Podjęta przez niego próba nakłonienia kołobrzeżan (przekupstwem) do pomocy w ponownym zajęciu miasta nie powiodła się. Na mocy kończącego wojnę trzydziestoletnią pokoju westfalskiego (1648), Pomorze Zachodnie zostało podzielone na dwie części. Część zachodnią ze Szczecinem otrzymała Szwecja, wschodnią zaś - Brandenburgia. Kołobrzeg został początkowo enklawą szwedzką na terytorium przyznanym Brandenburgii, dopiero na mocy tak zwanego szczecińskiego recesu granicznego z 1653 r. Szwedzi odstąpili go Brandenburczykom. Zastali oni miasto zubożałe i częściowo zrujnowane, z przerzedzoną ludnością, za to otoczone nowymi fortyfikacjami (panoramę Kołobrzegu z tych czasów znamy dzięki rysunkowi Erika Jönsona Dahlbergha, znanego szwedzkiego inżyniera i kartografa).
Pierwsza wzmianka o Gościnie pochodzi z 1238 r. Miejscowość była w tym czasie własnością zakonu joannitów, następnie cystersów. W 1346 roku wieś nabyło miasto Kołobrzeg, które odtąd przez kilka następnych stuleci pobierało od niej daninę.
Najstarsza informacja o Dygowie (pod nazwą Daygowe, później Degow) datowana jest na 1276 r. W 1334 r. miejscowość ta stała się własnością biskupa kamieńskiego Fryderyka. Już dwa lata później nabyła ją kapituła kolegiacka w Kołobrzegu. Od tego czasu połowa wsi należała do dziekana kapituły, połowa zaś do kantora kolegiaty.
Świelubie w XIII w było własnością klasztoru benedyktynek w Starym Kołobrzegu (obecnie Budzistowo). Prawdopodobnie przed rokiem 1278 wzniesiono tam kościół. W 1337 roku, wieś nabył mieszczanin koszaliński Konrad Wilk. Później przez dłuższy czas należała ona do patrycjuszowskiego rodu Vossów.
Siemyśl pierwszy raz wzmiankowany jest w 1136 roku. Nazwa wsi pochodzi prawdopodobnie od starosłowiańskiego imienia Siemysław. W 1247 r. osada była własnością Mikołaja von Borcka z Łobza, który sprzedał ją za 88 marek klasztorowi Cysterek z Koszalina. W 1276 r. wieś jest wymieniana jako wchodząca w skład dóbr katedry kołobrzeskiej. W dokumencie z 1297 występuje pod nazwą "Zimoitzel". W 1439 r. przeprowadzono rozdział gruntów miasta Kołobrzeg i wsi Siemyśl; przy tej okazji wymieniony został istniejący tu folwark.
4. Pod rządami elektorów brandenburskich i królów pruskich
Po przejęciu miasta przez Brandenburgię jej ówczesny władca – elektor Fryderyk Wilhelm (zwany Wielkim Elektorem) wyznaczył Kołobrzegowi rolę stolicy prowincji pomorskiej. Nadał również miastu status twierdzy, wykorzystując nowoczesne jak na tamte czasy fortyfikacje, zbudowane podczas wojny trzydziestoletniej oraz korzystne położenie obronne grodu nad Parsętą. Stanowisko pierwszego gubernatora twierdzy objął gen. Otto Christoph von Sparr, a jej pierwszym komendantem został płk. Bogusław von Schwerin. Odtąd władzę w Kołobrzegu sprawował komendant twierdzy, przy którym jako organ doradczy działał piętnastoosobowy komitet mieszczański (od 1671 r.). Dotychczasowa rada miejska funkcjonowała jeszcze przez półwiecze, ale jej uprawnienia były coraz bardziej ograniczane. Przystąpiono do dalszej rozbudowy fortyfikacji oraz do budowy obiektów wojskowych takich jak koszary czy magazyny, głównie na terenach miasta zniszczonych poprzednio przez pożar. Twierdza kołobrzeska ukształtowała się ostatecznie do 1714 r. W Kołobrzegu stacjonował stały garnizon brandenburski (później pruski) – był to pułk garnizonowy „Colberg” i batalion mieszczański. Ponadto już w 1655 r. została tu założona Akademia Rycerska. Była to nie tylko pierwsza szkoła wojskowa w państwie brandenbursko – pruskim, ale i jedna z pierwszych w Europie. Przyjmowano do niej chłopców w wieku 15-16 lat, przeważnie byli to synowie miejscowej szlachty. Wielu absolwentów Akademii zostało znanymi dowódcami. Akademia została rozwiązana w 1701 r., już dwa lata później reaktywowano ją jako Szkołę Kadetów. W Kołobrzegu dotrwała do 1716 r., kiedy to kadetów i część nauczycieli przeniesiono do podobnej instytucji w Berlinie. Budynek Akademii przetrwał do dzisiaj. W 1657 r. Wielki Elektor założył też port wojenny w Kołobrzegu, w którym stacjonowała niewielka flota brandenburska, początkowo kaperska. W 1680 r. port ten został przeniesiony wraz ze stocznią do Piławy w Prusach Wschodnich (dziś Bałtijsk).
Dla miasta i jego okolic rozpoczął się stuletni okres pokoju, który sprzyjał jego odbudowie po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej. Wyjątkiem był rok 1675, kiedy podczas wojny szwedzko – brandenburskiej Kołobrzeg był zagrożony atakiem Szwedów - jednak do oblężenia miasta nie doszło. Działania wojenne toczyły się wtedy także na morzu, kołobrzeska flota kaperska zdobyła w ich trakcie szwedzką fregatę. Nowy impuls do rozwoju miasta dało osiedlenie się w nim w latach 90-tych XVII w. hugenotów, czyli francuskich protestantów wygnanych ze swojej ojczyzny przez króla Francji Ludwika XIV. Schronienie znaleźli oni m.in. w państwie Wielkiego Elektora, w tym w Kołobrzegu. Hugenoccy uchodźcy przyczynili się w dużym stopniu do rozwoju gospodarki miasta. To oni założyli manufakturę jedwabniczą, wprowadzili w rolnictwie uprawę nieznanych dotąd w tych stronach warzyw (jak fasola, sałata, szparagi itd.). W życiu ekonomicznym miasta - obok tradycyjnych handlu i żeglugi - ważną rolę zaczęło teraz odgrywać sukiennictwo. Natomiast zmniejszyło się, dotąd zawsze bardzo duże, znaczenie warzelni soli. Sól kołobrzeska zaczęła być wypierana z dotychczasowych rynków zbytu przez tańszą importowaną. W 1718 r. dekret króla pruskiego Fryderyka Wilhelma I (od 1701 r. państwo brandenbursko – pruskie stało się Królestwem Prus) zabronił ostatecznie wywozu soli poza terytorium dawnego kołobrzeskiego dominium biskupiego. Zmiany zachodziły także w zakresie produkcji i konsumpcji żywności. W 1745 r. do Kołobrzegu po raz pierwszy dotarły ziemniaki, które z czasem stały się ważnym składnikiem diety tutejszych mieszkańców, podobnie jak gdzie indziej w Prusach.
Czasy panowania Fryderyka Wilhelma I to okres budowy potęgi militarnej Królestwa Prus i militaryzacji państwa. Znaczną część panowania jego następcy, Fryderyka II Wielkiego wypełniły wojny, spośród których wyróżnia się wojna siedmioletnia z lat 1756 – 1763. Wówczas to twierdza kołobrzeska, którą wtedy dowodził mjr Heinrich von der Heyde, została poddana ciężkiej próbie. W 1758 r. przeciwnicy Prus w tej wojnie – Rosjanie upatrzyli sobie Kołobrzeg jako bazę wypadową dla swojej floty bałtyckiej i podjęli w październiku tego roku pierwszą próbę zdobycia twierdzy, która zakończyła się niepowodzeniem. Oblegający zdołali opanować tylko port i osłaniający go szaniec, a po niecałych trzech tygodniach wobec ogólnej sytuacji wojennej odstąpili spod miasta. Wojska rosyjskie ponownie pojawiły się pod Kołobrzegiem w sierpniu 1760 r. – flota rosyjska wspierana przez okręty szwedzkie wysadziła desant na wschód od twierdzy. Wkrótce dołączyły do niego oddziały carskie nadciągające od strony lądu. Znów padł szaniec Ujście wraz z portem kołobrzeskim i rozpoczął się ostrzał artyleryjski miasta i twierdzy. Jednak również to oblężenie nie przyniosło Rosjanom sukcesu: we wrześniu nadciągnęła odsiecz pod dowództwem gen. Paula von Wernera, która przebiła się do oblężonych, po czym wojska rosyjskie wycofały się. Trzecią próbę zdobycia Kołobrzegu podjęto w roku następnym – 1761. W sierpniu Rosjanie podeszli pod twierdzę. Dowodził nimi znany wódz gen. Piotr Rumiancew. To oblężenie było inne od poprzednich, o twierdzę opierał się warowny obóz pruski, w którym okopał się 12 – tysięczny korpus pod dowództwem księcia Fryderyka Eugeniusza Wirtemberskiego. Wojska oblężnicze rozpoczęły ostrzał artyleryjski oraz ponawiane raz po raz szturmy na pozycje obrońców, które były przez długi czas z powodzeniem odpierane. W październiku i listopadzie 1761 r. wobec wyczerpania się zapasów żywności i paszy wojska pruskie zwinęły obóz warowny i przebiły się przez pierścień oblężenia. Podjęta w grudniu próba odsieczy nie powiodła się, a Rosjanie do tego czasu opanowali całe przedpole twierdzy. Wobec beznadziejnego już położenia, w dniu 16 grudnia 1761 r. dowództwo obrony Kołobrzegu podpisało akt kapitulacji, a następnego dnia do miasta wkroczyły oddziały rosyjskie. W wyniku działań wojennych miasto poniosło wielkie straty: mocno ucierpiała zabudowa miejska, w tym m.in. kołobrzeska Kolegiata. Zniszczone zostały też przedmieścia i wiele okolicznych wsi. Flota handlowa została zatopiona. Okupacja rosyjska (o stosunkowo łagodnym charakterze, głównie dzięki gen. Rumiancewowi, który dbał o dyscyplinę swojego wojska i nie dopuszczał do gwałtów i aktów przemocy) trwała do sierpnia 1762 r., kiedy to po zawarciu pokoju między Prusami a Rosją wojska carskie opuściły Kołobrzeg. Rok 1763 przyniósł wizytę króla Fryderyka II Wielkiego, który zadeklarował pomoc w odbudowie. Jak się rychło okazało, władca miał na myśli nie tyle miasto, co twierdzę. Wkrótce przystąpiono do naprawy i rozbudowy umocnień. M.in. na miejscu wcześniejszego szańca ziemnego, po prawej stronie ujścia Parsęty zbudowano fort Ujście (niem. Münde) broniący portu, na którym obecnie osadzona jest latarnia morska. Powstała także Reduta Bagienna (Morast) na północnym cyplu Wyspy Solnej. Sam Kołobrzeg, wraz z przedmieściami, powoli odbudowywał się ze zniszczeń wojennych. W latach 1793-1795 sławny później niemiecki podróżnik i uczony Aleksander von Humboldt przeprowadził na polecenie króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II ekspertyzę salin kołobrzeskich. W 1801 r. miejscowe warzelnie soli zostały wykupione przez państwo pruskie i zmodernizowane.
Na początku XIX w. do Kołobrzegu dotarła moda na lecznicze kąpiele morskie. W 1804 r. ukazała się książka „O kąpieli morskiej w Kołobrzegu oraz najlepszym i najtańszym sposobie stosowania tejże” autorstwa Jana Henryka Ludwika von Helda, który był radcą cywilnym w Poznaniu, a nad Parsętą odbywał 18-miesięczną karę twierdzy. Ten przymusowy pobyt wykorzystał na „kąpielową” kurację, przechodząc tym samym do historii jako pierwszy znany kuracjusz w Kołobrzegu. Jednak kąpielisko i uzdrowisko kołobrzeskie miało powstać dopiero parędziesiąt lat później.
W 1806 r. Prusy przystąpiły do wojny z napoleońską Francją Wkrótce armia pruska poniosła klęski w bitwach pod Jeną i Auerstedt, po czym wojska Napoleona zalały niemal całe królestwo. Kołobrzeg był jedną z niewielu twierdz pruskich, które odmówiły kapitulacji. Wojska francuskie dotarły pod Kołobrzeg w lutym 1807 r. Początkowo były zbyt słabe by zdobywać twierdzę, dopiero później dołączyły do nich posiłki. Powstał początkowo 8 – tysięczny, później 13 – tysięczny korpus oblężniczy dowodzony przez gen. Louisa-Henri Loisona. W jego skład wszedł także polski 1 pułk piechoty księcia pułkownika Antoniego Sułkowskiego oraz sprzymierzone oddziały włoskie i saskie. Dowódcą twierdzy był płk. Moritz on Lucadou, który już w czasie trwania oblężenia został zastąpiony przez majora (późniejszego feldmarszałka) Augusta von Gneisenau. Ważną rolę w organizacji obrony Festung Colberg odegrali też przywódca miejscowych mieszczan Joachim Nettelbeck oraz rotmistrz Ferdynand von Schill. Przez kilka miesięcy trwały potyczki na przedpolach twierdzy, w tym zwłaszcza walki o Fort Wilczy, gdzie wyróżnili się Polacy. Do zdecydowanego ataku na twierdzę oblegający przystąpili na początku lipca 1807 r., rozpoczynając od zmasowanego ostrzału artyleryjskiego umocnień twierdzy i miasta. Następnie ruszył szturm, w wyniku którego m.in. został zdobyty Lasek Załęże po lewej stronie ujścia Parsęty, co oznaczało odcięcie Kołobrzegu od morza. Wtedy jednak (2 lipca) dotarła wiadomość o zawieszeniu broni, które zawarto w Tylży już w dniu 26 czerwca. Ostatecznie 9 lipca został podpisany pokój między Francją a Prusami, zatem walki zostały przerwane. Kilka dni później wojska oblężnicze wycofały się spod miasta. Oblężenie Kołobrzegu zakończyło się więc sukcesem obrońców, chociaż pomógł im również szczęśliwy zbieg okoliczności – rozejm kończący wojnę został zawarty, kiedy sytuacja broniących się Prusaków była już krytyczna. Obrona Kołobrzegu w 1807 r. przeszła do legendy pruskiej. Jako bohaterowie narodowi zostali w niej przedstawieni Joachim Nettelbeck (którego rolę przesadnie podkreślono), Ferdynand von Schill i August von Gneisenau, natomiast bohaterem negatywnym został płk. Moritz von Lucadou, z którego zupełnie niesłusznie zrobiono zdrajcę. W wyniku oblężenia miasto wraz z przedmieściami ponownie znacznie ucierpiało, m.in. w wyniku ostrzału artyleryjskiego spłonął gotycki ratusz. Odbudowa zniszczeń zajęła wiele następnych lat. Po zawarciu pokoju w Tylży Prusy musiały przystąpić do wprowadzonej przez Napoleona blokady kontynentalnej, czyli zakazu handlu z Wielką Brytanią. Nie wszędzie była ona jednak przestrzegana. Kołobrzeg stał się jednym z ośrodków kontrabandy angielskich towarów, przy czym niektórzy miejscowi kupcy pośredniczący w procederze dorobili się niemałych fortun.
Po zakończeniu wojen napoleońskich, w wyniku reorganizacji prowincji Pomorze, miasto zostało włączone do rejencji koszalińskiej, jednej z trzech, na które podzielono prowincję. W 1821 r. otrzymało rangę twierdzy pierwszej klasy. Umocnienia fortecy były w dalszym ciągu rozbudowywane i ulepszane: ostatnią modernizację twierdza przeszła w latach 1832-1836. W jej ramach rozbudowano m.in. Fort Ujście, wzniesiono też fortyfikacje po drugiej stronie ujścia Parsęty. Twierdza służyła również jako więzienie, także polityczne, np. tu został zesłany w latach 1820-1825 Fryderyk Ludwik Jahn, sławny organizator i propagator ruchu gimnastycznego. W latach 1839 – 1840 więźniem twierdzy kołobrzeskiej (właściwie w areszcie domowym) był przez 10 miesięcy arcybiskup gnieźnieńsko – poznański Marcin Dunin, który popadł w konflikt z królem pruskim Fryderykiem Wilhelmem III.
Po 1815 r. ponownie nastał okres długotrwałego pokoju, co sprzyjało rozwojowi miasta. W tym czasie ożywił się ruch budowlany. Do najważniejszych inwestycji w pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku należy budowa nowego ratusza w stylu neogotyckim w latach 1829-1832, który stanął na miejscu ratusza gotyckiego zniszczonego w 1807r. Autorem jego projektu był znany architekt Karol Fryderyk Schinkel. Odbudowywano też obiekty sakralne: kościół św. Jerzego w 1828 r., kościół św. Mikołaja (od 1654 r. kościół garnizonowy). Od lat 30 XIX w. zaczęto zagospodarowywać obszary wydm nadmorskich, sadząc tam zieleń oraz budując drogi i promenady. Prace te nabrały rozmachu po 1864 r., kiedy zaczął powstawać park nadmorski i nowa dzielnica uzdrowiskowa zwana Ujściem. Rozbudowany został port, w którym wzniesiono nowe nadbrzeża i falochrony. Od 1825 r. wychodziła pierwsza gazeta kołobrzeska. W 1838 r. otwarto stałe połączenie pocztowe z Koszalinem. Lata 20. i 30. XIX wieku to także czas rozbudowy dróg z twardą nawierzchnią na Pomorzu Zachodnim, w ramach którego powstała droga Kołobrzeg – Karlino. W 1859 r. do miasta dotarła kolej: otwarto połączenie Białogard – Kołobrzeg, będące odgałęzieniem Kolei Zachodniopomorskiej Szczecin – Gdańsk, którą oddano do użytku w tym samym roku. Kilka lat później w 1865 r. zbudowano tor kolejowy od dworca do portu. Natomiast w 1860 r. ostatecznie zamknięto kołobrzeskie warzelnie soli, które stały się już nierentowne. Wkrótce rozebrano tężnie, a źródła słone służyły odtąd do celów leczniczych – kąpieli solankowych. W tym samym roku zbudowano pierwszą gazownię, na ulicach pojawiły się lampy gazowe. Utworzono także stację telegraficzną.
Jednocześnie od lat 20 XIX wieku zaczęły powstawać zalążki kołobrzeskiego kąpieliska nadmorskiego i uzdrowiska. Pierwsze stałe urządzenia do kąpieli morskich powstały w 1829 roku. Już wcześniej w 1825 r. w związku z ich rosnącą popularnością zostało wydane zarządzenie władz miasta wyznaczające osobne miejsca kąpieli dla kobiet (po zachodniej stronie portu) i mężczyzn (po wschodniej) zgodnie z ówczesnymi regułami obyczajowymi. Obowiązywały wtedy kostiumy kąpielowe zakrywające ciało od szyi po kolana. W 1830 r. otwarto pierwszy zakład kąpieli solankowych z wannami - następne zaczęły się pojawiać od 1861 r. W 1832 r. powstało Towarzystwo Kąpielowe w Kołobrzegu.
Należy także wspomnieć o rozwoju szkolnictwa w mieście. W 1845 r. otwarto państwową Szkołę Realną z Łaciną, później przemianowaną na Gimnazjum Tumskie. W dwa lata później powstały przy niej klasy żeńskie, które następnie wyodrębniły się: utworzono wtedy Szkołę dla Dziewcząt.
W latach 1870 – 1871 toczyła się wojna Francji z Prusami i innymi państwami niemieckimi, która doprowadziła do zjednoczenia Niemiec pod hegemonią Prus. W styczniu 1871 r. proklamowano powstanie Cesarstwa Niemieckiego. Podczas tej wojny w Kołobrzegu znalazło się ok. 5 tys. jeńców francuskich, rozlokowanych w obiektach wojskowych i sanatoryjnych (gdzie cieszyli się zresztą względną swobodą).
5. W granicach zjednoczonej II Rzeszy Niemieckiej. Od twierdzy do uzdrowiska. I wojna światowa.
Rok 1872 przyniósł decyzję władz niemieckich o likwidacji twierdzy kołobrzeskiej. Miało to związek z nową sytuacją polityczną po powstaniu zjednoczonych Niemiec oraz z faktem, że twierdze tego typu stały się już przestarzałe. Ponadto coraz prężniej rozwijało się tutejsze uzdrowisko i kąpielisko. Jeszcze do 1887 r. Kołobrzeg pozostał twierdzą morską, co oznaczało pozostawienie umocnień strzegących portu. Natomiast tereny poforteczne przeszły na własność miasta, którego władze niezwłocznie (w 1873 r.) przystąpiły do rozbiórki fortyfikacji, zasypywania rowów fortecznych i niwelowania wałów. Prace te trwały przez następnych trzydzieści lat i doprowadziły do powiększenia obszaru Kołobrzegu: na miejsce likwidowanych umocnień twierdzy wytyczano bowiem nowe ulice i place. Od strony północnej zaprojektowano i zaczęto wznosić nową, reprezentacyjną część miasta. M.in. powstał wtedy Plac Cesarski (obecnie Plac 18 Marca), ul. Cesarza Wilhelma (ob. Dworcowa). Pomimo likwidacji twierdzy, Kołobrzeg pozostał miastem garnizonowym: od lat 70 XIX w. stacjonowały tutaj stale dwa pułki wojska niemieckiego: 54 pułk piechoty i 1 Pomorski Pułk Artylerii Polowej. Na przełomie wieków XIX i XX zbudowano dla nich dwa kompleksy koszarowe: jeden dla piechoty i drugi dla artylerii oraz inne budynki. Poza tym niektóre obiekty forteczne zaadaptowano do nowych celów np. w Szańcu Waldenfelsa nad samym morzem (obecnie Kamienny Szaniec) urządzono mały hotelik z restauracją ogrodową, a sam szaniec stał się jedną z atrakcji kołobrzeskiego uzdrowiska.
Od 1873 r. Kołobrzeg systematycznie rozwijał się i rozbudowywał aż do wybuchu I wojny światowej. Powstało szereg nowych gmachów użyteczności publicznej, w tym budynek poczty przy ówczesnym Placu Cesarskim (1884 r.), szpital miejski (1899 r.), nowe szkoły m.in. budynek średniej szkoły dla dziewcząt przy ul. Cesarzowej Augusty (ul. Piastowska), następnie kolejny dla tej samej szkoły oraz seminarium nauczycielskiego, zbudowany już w latach 1912-1914, nowa siedziba banku w 1912 r., gmach sądu w 1913 r. Budowano także nowe kościoły i inne obiekty sakralne – wśród nich był katolicki kościół św. Marcina poświęcony w 1895 r. (był jednym z ośrodków nielicznej kołobrzeskiej Polonii). Kapitalny remont przeszła również kolegiata, przede wszystkim w latach 1887-1890. W porcie na tarasie Fortu Ujście zbudowano w 1899 r. pierwszą latarnię morską wraz ze stacją pilotów, w konstrukcji szachulcowej. W 1909 r. została ona zastąpiona nową latarnią, znacznie wyższą i solidniejszą. W przeciągu lat 1909-1910 wzniesiono elektrownię miejską przy ul. Królowej Ludwiki oraz pomocniczą elektrownię wodną nad Parsętą, zaczęło więc coraz bardziej upowszechniać się oświetlenie elektryczne ulic oraz wnętrz gmachów publicznych i domów mieszkalnych. W 1885 r. zostały oddane do użytku nowe wodociągi miejskie i wieżę ciśnień. Następnie w 1906 r. zbudowano jeszcze nowsze urządzenia wodociągowe w Rościęcinie (ok. 7 km. na południe od miasta) - odtąd Kołobrzeg był zaopatrywany w wysokiej jakości wodę źródlaną. W roku 1893 postawiono nową gazownię. Miasto było również coraz lepiej skomunikowane z resztą kraju. Od lat 80 XIX w. zbudowano kolejne połączenia kolejowe: linię Szczecin – Kołobrzeg przez Trzebiatów, linię Kołobrzeg – Koszalin (1899 r.) oraz w roku 1895 linię wąskotorową Kołobrzeg – Resko. W 1904 r. zbudowany został nowy dworzec kolejowy, który w tej formie istnieje do dziś.
Lata 1873 – 1914 to także okres dynamicznego rozwoju kołobrzeskiego uzdrowiska i kąpieliska. Od 1876 r. przystąpiono do porządkowania plaż. Wzniesiono dwa nowe zakłady kąpielowe, zbudowane na plaży na palach: damski „Damenbad” w rejonie obecnego Pomnika Zaślubin i męski „Herrenbad” dalej na wschód. Powstał również budynek zwany Pałacem Nadbrzeżnym (w miejscu obecnego sanatorium „Bałtyk”), który w 1899 r. został zastąpiony przez nowy, znacznie okazalszy. Obok zbudowano w 1881 r. molo spacerowe. Pojawiały się coraz to nowe obiekty uzdrowiskowe, m.in. w 1881 r. przy ul. Portowej Chrześcijański Szpital Uzdrowiskowy oraz sanatorium dziecięce „Siloah”. Zakład ten, wykorzystujący źródła solankowe, później rozbudował się, stając się największym sanatorium w Kołobrzegu. Jednocześnie stale rozwijała się dzielnica uzdrowiskowa, powstawały liczne pensjonaty, obiekty gastronomiczne i inne zbudowane ku wygodzie wypoczywających tu turystów oraz leczących się kuracjuszy. Urządzono rozległy Park Nadmorski, przez który przebiegały alejki spacerowe. Miejskimi terenami uzdrowiskowymi administrowała Dyrekcja Uzdrowiska, która była członkiem Związku Niemieckich Uzdrowisk Bałtyckich w Berlinie. W 1903 r. w związku z pewną liberalizacją zwyczajów kąpielowych zbudowano, obok dwóch już istniejących, trzecie kąpielisko – familijne (Familienbad), gdzie mężczyźni i kobiety mogli kąpać się razem z jednym zastrzeżeniem: wyłącznie w gronie rodzinnym. W 1909 r. uruchomiono także łaźnię miejską (tzw. łaźnię ludową), jako pierwszą tego typu na Pomorzu. W 1911 r. w Kołobrzegu odbył się międzynarodowy kongres do spraw lecznictwa morskiego, co oznaczało dla tutejszego uzdrowiska dużą nobilitację i promocję. W tym roku miasto uzyskało status kurortu pierwszej kategorii. Wyjazdy do niego stały się popularne także wśród Polaków, i to nie tylko tych z zaboru pruskiego.
W roku 1872 zaczęła wychodzić gazeta powiatowa dla powiatu kołobrzesko – karlińskiego. Na początku sierpnia 1914 r. wybuchła I wojna światowa. W Kołobrzegu, tak jak w całym Cesarstwie Niemieckim (i w innych krajach walczących) jej początek przyjęto z entuzjazmem, wielu kołobrzeżan ochotniczo zgłosiło się do wojska. Nastąpiła też wojenna mobilizacja, kolejne roczniki mężczyzn były powoływane do armii. Zgodnie z planem opracowanym na wypadek wojny uzdrowisko kołobrzeskie przystosowano do pełnienia funkcji zaplecza medycznego dla frontów. Wiele obiektów sanatoryjnych zostało przekształconych w lazarety, które szybko zapełniły się rannymi żołnierzami W Kołobrzegu zakwaterowano także grupę uciekinierów z Prus Wschodnich, których część w lecie 1914 roku przejściowo opanowali Rosjanie. Znacznie spadła liczba kuracjuszy. W miarę przedłużania się wojny rosły jej koszty, zarówno ludzkie (o czym stale przypominali przebywający w tutejszych lazaretach ranni i rosnąca liczba poległych), jak i materialne. Działania wojenne toczyły się jednak z dala od Kołobrzegu i ziemi kołobrzeskiej, zatem miasto i okoliczne tereny nie były narażone na zniszczenia. Pojawiły się jednak - jak w całym kraju - trudności z zaopatrzeniem, co zmusiło władze do wprowadzenia systemu racjonowania kolejnych dóbr: artykułów spożywczych, węgla, nafty itd. Rekwirowano wiele przedmiotów dla potrzeb przemysłu zbrojeniowego, z czego najbardziej spektakularnym było zdjęcie blachy miedzianej z dachu kolegiaty, w zastępstwie położono na nim pokrycie z szarego łupku. Z czasem wojenne wyrzeczenia stawały się coraz bardziej uciążliwe dla ludności, sytuacja aprowizacyjna pogarszała się, w końcu zaczęło brakować nieomal wszystkiego. Wojna skończyła się w listopadzie 1918 r. porażką Niemiec, krótko przed tym abdykował cesarz Wilhelm II i Rzesza Niemiecka stała się republiką. W ostatnich dniach wojny, 8 listopada, do portu kołobrzeskiego wpłynęła eskadra niemieckich okrętów wojennych, z jednym z synów cesarza księciem Adalbetem, chroniącym się przed buntem marynarzy w Kilonii.
Ustronie Morskie leżące ok. 15 km na wschód od Kołobrzegu, wzmiankowane po raz pierwszy w XIV w., aż do końca XIX stulecia było wioską rybacką (niemiecka nazwa Henkenhagen). W okresie, kiedy miasto nad Parsętą stało się znanym kurortem i ośrodkiem wypoczynkowym, także charakter Ustronia zaczął się zmieniać: pojawiły się pierwsze zalążki infrastruktury turystycznej. Dynamiczny rozwój miejscowości rozpoczął się po uruchomieniu w roku 1899 linii kolejowej Koszalin – Kołobrzeg ze stacją w Ustroniu Morskim. Odtąd do tej leżącej dotychczas na uboczu wsi istniał dogodny dojazd ze Szczecina i Berlina oraz z niedalekiego Kołobrzegu. Zresztą aż do 1905 r. na terenie obecnego Ustronia Morskiego istniały trzy niezależne osady, wtedy nastąpiło ich połączenie w jedną wieś, która jednocześnie została stolicą gminy. Z roku na rok, aż do wybuchu I wojny światowej przyjeżdżało tu coraz więcej wypoczywających i kuracjuszy, budowano nowe hotele, pensjonaty, sanatoria. W 1914 r. w sąsiedztwie Ostseebad Kolberg funkcjonował tu kolejny renomowany kurort. Wprawdzie nigdy nie dorównał on Kołobrzegowi rozmiarami i rozgłosem, miał jednak na nim jedną przewagę: podczas gdy tam plaże w sezonie letnim były już wówczas zatłoczone, to w Ustroniu Morskim miejsca na piasku było pod dostatkiem.
W ciągu XIX w. Dygowo stopniowo zmieniało się z wsi rolniczej w niewielki ośrodek przemysłowo –rzemieślniczy, który z czasem zaczął przypominać małe miasteczko. Rozwojowi rzemiosła i handlu sprzyjało wybudowanie w I połowie XIX w. drogi Kołobrzeg – Białogard, a później w 1858 r. linii kolejowej, łączącej te miasta. Od 1907 r. istniała tu filia spółdzielni rolniczo - handlowej Kolberg - Körliner Sim - und - Verkauf,. W Dygowie zbudowano również tartak i mleczarnię, ponadto pracowały w tej miejscowości także dwa młyny (jeden wiatrak, drugi elektryczny) oraz liczne warsztaty m.in. trzy ślusarsko – mechaniczne i dwie kuźnie. W XIX w. pomyślnie rozwijało się również Gościno. Rozwojowi wsi sprzyjało położenie przy trakcie z Kołobrzegu do Wielkopolski: w latach 1850-53 zbudowano na tym szlaku twardą nawierzchnię, a nieco później wybudowano szosę do Karlina. W 1895 r. do miejscowości dotarła kolej wąskotorowa z Kołobrzegu. W 1907 roku uruchomiono kolejne połączenie kolejowe – do Pobłocia Wielkiego, przedłużone później do Karlina. W 1902 r. powstała tu mleczarnia. W 1911 roku miejscowość została zelektryfikowana. Przed wybuchem I wojny światowej Gościno było największą wsią na Ziemi Kołobrzeskiej.
6. Okres międzywojenny
Po zakończeniu wojny w całych Niemczech nastąpił okres wrzenia rewolucyjnego i chaosu politycznego. Kołobrzeg pozostał na uboczu tych wydarzeń. W lutym 1919 r., do miasta przybył naczelny dowódca armii niemieckiej, feldmarszałek Paul von Hindenburg, który w związku z planowaną wojną z Polską założył tutaj kwaterę główną (m.in. chodziło o ponowne zajęcie Wielkopolski wyzwolonej właśnie w wyniku powstania wielkopolskiego). Ulokował się tutaj także niemiecki Sztab Generalny. Napłynęli również urzędnicy z terenów byłego zaboru pruskiego, które miały wkrótce znaleźć się w granicach Polski (tzw. wypędzeni). Do tej wojny jednak nie doszło, w czerwcu 1919 r. został podpisany traktat wersalski, a Hindenburg niebawem opuścił Kołobrzeg. Wydarzenia te doprowadziły do pojawienia się antypolskich nastrojów w Kołobrzegu. Dotąd stosunki między Polakami (gośćmi uzdrowiska i miejscową Polonią) a Niemcami były tu dobre.
Od 1920 r. Kołobrzeg został miastem na prawach powiatu grodzkiego - na czele władz miejskich stał odtąd nadburmistrz. Przez pierwszych kilka lat po zakończeniu I wojny światowej utrzymywał się kryzys gospodarczy, wzrastało bezrobocie i bieda. Do tego stanu przyczynił się także brak kuracjuszy w uzdrowisku spowodowany przez powojenne trudności gospodarcze i zmiany polityczne. Z tych powodów przestali tu także przyjeżdżać polscy kuracjusze i wypoczywający. Dopiero po około dziesięciu latach rozwiązano ten problem, kiedy zaczęli coraz liczniej przybywać inni, z Niemiec, ale także m.in. ze Skandynawii. Po redukcji armii niemieckiej i zniesieniu obowiązkowej służby wojskowej w wyniku traktatu wersalskiego, spadła liczebność i znaczenie garnizonu stacjonującego w Kołobrzegu. Po 1920 r. znowu zaczęło rozwijać się budownictwo, do początku lat 30 XX wieku zbudowano kilka osiedli mieszkaniowych m.in. przy dzisiejszej ul. Artyleryjskiej. Poza tym wzniesiono Kościół Zbawiciela (obecnie kościół św. Krzyża - OO Franciszkanów), nowy gmach gimnazjum (dzisiaj zajmowany przez Zespół Szkół Ogólnokształcących im. M. Kopernika) – oba w 1932 r. i szereg innych obiektów użyteczności publicznej. W dwudziestoleciu międzywojennym rozwinęła się również motoryzacja, w Kołobrzegu stale przybywało samochodów oraz motocykli, w związku z czym otwarto centrum samochodowe „Pommernwerk”, a także inne salony samochodowe i motocyklowe oraz warsztaty naprawcze. W latach 1927 – 1929 przeprowadzono asfaltowanie ulic. Inwestycje miały miejsce także w miejscowym porcie, gdzie w 1929 r. zbudowano nowy basen rybacki.
Od połowy lat 20 XX wieku ponownie ożywiło się kołobrzeskie kąpielisko oraz uzdrowisko, które miały już utrwaloną renomę w całej Europie; to samo dotyczyło pobliskiego Ustronia Morskiego. Zmieniły się obyczaje związane z kąpielami, teraz już na całej plaży, na otwartej przestrzeni mogli kąpać się razem mężczyźni, kobiety i dzieci. Dlatego rozebrano kąpieliska dla pań i panów, które przestały być potrzebne. Natomiast kąpielisko familijne (Familienbad) w roku 1924 odbudowano, po wcześniejszym zniszczeniu przez podpalacza. Stało się ono teraz głównie ekskluzywną kawiarnią z widokiem na morze.
Po I wojnie światowej powstały w Kołobrzegu komórki radykalnych partii: komunistycznej oraz hitlerowskiej NSDAP, które zwiększały następnie swoje wpływy w mieście i powiecie. Gwałtowny wzrost popularności partii nazistowskiej nastąpił po 1929 r. m.in. w związku z wielkim kryzysem lat 1929 – 1933, który nie ominął także Kołobrzegu (choć jego przebieg był tu stosunkowo łagodny). W styczniu 1933 r. do władzy w Rzeszy Niemieckiej doszedł Adolf Hitler, co zostało przyjęte z entuzjazmem przez większość kołobrzeżan i mieszkańców okolicznych ziem. Odtąd zaczęło się wprowadzanie nowych, totalitarnych porządków, tak jak w całym kraju i z wszystkimi konsekwencjami. W krótkim czasie zdelegalizowano i rozwiązano wszystkie partie polityczne oprócz rządzącej NSDAP. Nowej władzy podporządkowywano coraz więcej sfer życia publicznego. Przeciwnicy polityczni reżimu podlegali różnym represjom m.in. zsyłkom do obozów koncentracyjnych. Zaczęło się, jak w całych Niemczech, prześladowanie Żydów, ich sytuacja stawała się coraz trudniejsza, odbierano im kolejne prawa, mnożyły się szykany. Kulminacją akcji antyżydowskich przed wybuchem II wojny światowej była tzw. noc kryształowa 9/10 listopada 1938 r., czyli pogrom Żydów w całym kraju. W Kołobrzegu bojówki spaliły sanatorium żydowskie, zdemolowano także synagogę, kilka innych obiektów i sklepy należące do Żydów.
Jednocześnie niedługo po dojściu Hitlera do władzy Niemcy zaczęły się zbroić. Od 1935 r. wprowadzono tam ponownie obowiązkową służbę wojskową, powstał Wehrmacht. W związku z tym w mieście, a także w jego okolicach ponownie zwiększyła się ilość wojska i na powrót stało się siedzibą dużego garnizonu. Wzniesiono wtedy nowe koszary przy obecnej ul. Koszalińskiej, zrealizowano też inne inwestycje o charakterze militarnym. Ponadto w pobliskim Bagiczu (niem. Bodenhagen) w latach 1935 – 1938 zbudowano lotnisko wojskowe, które stało się bazą pułku bombowego Luftwaffe.
Tuż przed wybuchem wojny w 1939 r. Kołobrzeg zamieszkiwało 36 tys. ludzi, a ówczesny powiat (ziemski) kołobrzesko – karliński – kolejne 38 tys.
7. II wojna światowa i bitwa o Kołobrzeg w 1945r.
W dniu 1 września 1939 r. wybuchła II wojna światowa. Z lotniska w Bagiczu startowały niemieckie bombowce, dokonujące nalotów na Polskę. Podobnie jak podczas poprzedniej wojny światowej Kołobrzeg miał pełnić rolę lazaretu. Początkowo wykorzystywano go tylko w ograniczonym stopniu z racji niewielkiej ilości rannych (znalazła się wśród nich także grupa rannych polskich jeńców z Armii „Pomorze”). Odtąd w tutejszych zakładach przemysłowych oraz w majątkach ziemskich na terenie powiatu na coraz większą skalę zatrudniano przymusowych robotników z krajów okupowanych przez III Rzeszę, wielu spośród nich z Polski, a także jeńców wojennych oraz więźniów obozów koncentracyjnych. Tak jak gdzie indziej na terytorium Niemiec, Polaków przywiezionych na roboty obowiązywał specjalny reżim m.in. zakaz uczęszczania do kina, teatru, kościoła itd. Kołobrzescy Żydzi, którzy nie wyemigrowali przed wybuchem wojny, zostali wywiezieni do gett w Generalnym Gubernatorstwie w okupowanej Polsce, a następnie wymordowani.
Mieszkańców tej ziemi ponownie objęła wojenna mobilizacja wraz z masowym poborem do wojska. W 1943 r. naziści proklamowali „wojnę totalną”, co pociągnęło za sobą zaostrzenie polityki wewnętrznej (w tym terroru). Wprowadzono system kartkowy na poszczególne dobra (żywność, benzynę itd.), który stawał się z czasem coraz bardziej rygorystyczny. Zaczęto także budować schrony przeciwlotnicze. Działania wojenne do roku 1945 toczyły się jednak z dala od Ziemi Kołobrzeskiej, samo miasto nie było atakowane przez alianckie bombowce. Do tutejszych lazaretów przybywali coraz liczniejsi ranni żołnierze. Jednocześnie schronienie znalazło w tych stronach wielu uciekinierów z terenów Rzeszy bombardowanych przez alianckie lotnictwo. Podczas wojny powstała w Kołobrzegu Szkoła Torpedystów Morskich, gdzie szkoliły się przyszłe załogi jednostek nawodnych Krigsmarine. W 1944 r. zrealizowano film historyczny „Kolberg 1807”, do którego część zdjęć nakręcono w „tytułowym” dla niego mieście. Był to film historyczny o obronie miasta przed Francuzami w roku 1807, którego autentyczną historię odpowiednio „upiększono”, tak aby jak najbardziej motywowała naród niemiecki do dalszego udziału w przegrywanej już wówczas wojnie.
Od jesieni 1944 r., w związku z pogarszającą się sytuacją Niemiec na froncie wschodnim zaczęto przygotowywać do obrony Pomorze Zachodnie. W listopadzie Kołobrzeg został ponownie ogłoszony twierdzą. Odtąd przystąpiono do budowy fortyfikacji polowych wokół miasta, powstawały transzeje, rowy przeciwczołgowe, wznoszono schrony i barykady. Do tych prac zaangażowano miejscową ludność, a także cudzoziemskich robotników przymusowych. W sumie powstały trzy pierścienie obrony: zewnętrzny otaczający całe miasto od strony lądu i dwa wewnętrzne.
Na przełomie stycznia i lutego 1945 r., w wyniku ofensywy styczniowej Armii Czerwonej front dotarł na Pomorze. Kołobrzeg i okolicę zaczęli opuszczać ewakuowani tu wcześniej mieszkańcy bombardowanych terenów (głównie zachodnich Niemiec) oraz coraz liczniej ludzie miejscowi. Jednocześnie do miasta napływały tłumy uciekinierów z terenów zajmowanych już przez Armię Czerwoną i Wojsko Polskie - tych dalej ewakuowano drogą morską (do 4 marca także lądową) na zachód. Nasiliły się przygotowania do obrony, zaczęła formować się załoga Twierdzy Kołobrzeg, która do marca osiągnęła liczebność maksymalnie ok. 10 tys. ludzi. Była ona zlepkiem różnych oddziałów o niejednolitej organizacji i wartości bojowej. Wspierała ją niemiecka flota (m.in. niszczyciele) i w niewielkim zakresie lotnictwo. Dowództwo nad tymi siłami objął płk Fritz Fullriede. W dniu 4 marca do Kołobrzegu dotarły czołgi sowieckie należące do 45 brygady pancernej gwardii. Ich atak został odparty. Od następnego dnia zaczęły nadciągać kolejne oddziały Armii Czerwonej, jednak również one atakowały pozycje obrońców bez powodzenia, aż do 7 marca. Pod wieczór tego dnia pojawiła się pierwsza jednostka 1 Armii Wojska Polskiego – 6 dywizja piechoty, która zaczęła luzować oddziały radzieckie. Od 8 marca zaczęła się polska część walk o Kołobrzeg. Początkowo również wojska polskie nie odnosiły większych sukcesów. Wobec tego siły atakujące „Festung Kolberg” zostały wzmocnione, m.in. 3 dywizją piechoty i jednostkami artylerii. Z tych oddziałów utworzono grupę operacyjną, którą dowodził gen. bryg. Marek Karakoz. Od 10 marca nacierający zaczęli odnosić pierwsze znaczące sukcesy, m.in. tego dnia został uchwycony przyczółek zabudowy miejskiej w rejonie kościoła św. Jerzego na Lęborskim Przedmieściu. Odtąd zewnętrzna rubież obrony Kołobrzegu była powoli zdobywana przez Polaków. Ostatecznie przełamano ją 13 marca. Teraz atakujący zaczęli posuwać się w głąb miasta, rozpoczęły się walki uliczne. Zaciekle walczono np. o kolegiatę kołobrzeską. Do 17 marca w rękach Niemców pozostał już tylko port i dzielnica uzdrowiskowa. Tego dnia niemieckie dowództwo postanowiło wycofać garnizon drogą morską. Przez cały czas trwała także ewakuacja ludności cywilnej. Ostatni atak wojska polskie przypuściły w nocy z 17 na 18 marca, kiedy zorientowano się, że obrońcy opuszczają swoje pozycje. Do rana 18 marca 1945 r. cały Kołobrzeg został opanowany przez Polaków, ostatnim punktem oporu był Fort Ujście w porcie. Jeszcze tego samego dnia obok fortu odbyła się ceremonia zaślubin Polski z morzem. Wydarzenie to zostało później w latach 60 XX wieku upamiętnione poprzez wzniesienie Pomnika Zaślubin Polski z Morzem, który stanął nieco na zachód od jego prawdziwego miejsca. Ceną za zwycięstwo było ok. 1300 poległych i zmarłych z ran żołnierzy polskich oraz kilkuset radzieckich W wyniku tej bitwy miasto zostało zniszczone w ok. 80 – 90%.
Po zakończeniu walk większość polskich oddziałów opuściła rejon Kołobrzegu. Pierwszym polskim dowódcą garnizonu miasta został płk Dymitr Wariończyk, a od 21 marca miastem zaczęli administrować radzieccy komendanci wojenni. Do końca wojny w maju 1945 r., Kołobrzeg jako miasto nadmorskie znajdował się formalnie na linii frontu. W związku z tym tutejszą ludność przesiedlono w głąb lądu. W ostatnich dniach II wojny światowej miasto posłużyło jako baza do operacji desantowej Rosjan na Bornholm (zajęli oni go na blisko rok), tu też podpisano w nocy 9/10 maja kapitulację niemieckiego garnizonu tej wyspy. Stacjonujące w mieście oddziały Armii Czerwonej kontynuowały dzieło niszczenia miasta przez grabieże i podpalenia. Inne miejscowości obecnego powiatu kołobrzeskiego nie ucierpiały w takim stopniu, największe straty poniosły w wyniku plądrowania i dewastacji powodowanych przez tzw. maruderów, czyli niezdyscyplinowanych żołnierzy sowieckich.
8. Czasy powojenne i współczesne
Już od maja 1945 r. na omawianym obszarze zaczęły powstawać zaczątki polskiej administracji. Polski Rząd Tymczasowy (zdominowany przez komunistów) przygotowując się do objęcia w posiadanie Ziem Zachodnich przystąpił do organizowania podstawowych kadr aparatu administracyjnego do zarządzania tymi ziemiami. 24 maja 1945 r. nad Parsętę przybył wraz z grupą podległych urzędników Władysław Ciesielski, który został mianowany pełnomocnikiem Rządu na obwód kołobrzesko – karliński. Sowiecki komendant miasta oświadczył wówczas, że nie jest ono jeszcze gotowe do przekazania władzom polskim. Objęcie Kołobrzegu przez polską administrację nastąpiło jednak kilka dni później, w dniu 1 czerwca. Pierwszym prezydentem miasta został Stefan Lipicki. W rękach Rosjan pozostał jeszcze przez kilka następnych lat port kołobrzeski. Poza tym lotnictwo radzieckie zajęło poniemiecką bazę w Bagiczu, gdzie następnie stacjonowało aż do 1992 r. Baza (w międzyczasie rozbudowywana) wraz z otoczeniem była de facto eksterytorialną enklawą. W jej skład wchodziło również Podczele, obecnie dzielnica Kołobrzegu. Na mocy postanowień konferencji w Poczdamie w lipcu 1945 r. Ziemia Kołobrzeska została przyłączona do Polski jako część tzw. Ziem Odzyskanych. Wkrótce rozpoczęła się powojenna akcja osadniczo – repatriacyjna, która doprowadziła do niemal całkowitej wymiany ludności na tych terenach, podobnie zresztą jak na większości innych terytoriów zachodnich. Dotychczasową ludność, a raczej jej resztki przesiedlono do Niemiec w latach 1946 – 1947. Do Kołobrzegu i okolicznych miejscowości zaczęli przybywać repatrianci z różnych stron Polski w granicach z 1939 r. W zrujnowanym mieście ich liczba była przez pierwsze lata powojenne ograniczona: osadnictwu nie sprzyjały tu zniszczenia wojenne. Kołobrzeg jako miasto nadmorskie, a więc leżące w pewnym sensie na granicy świata komunistycznego zaczął być traktowany niemal jak strefa frontowa. Wzdłuż brzegu morskiego rozpoczęto wznoszenie umocnień obliczonych na odparcie ewentualnego desantu, a plaża była na całej długości patrolowana i bronowana przez pograniczników i żołnierzy. Celem było m.in. tropienie i wyłapywanie uciekinierów podejmujących próby przeprawienia się przez morze z rządzonego przez komunistów kraju na duńską wyspę Bornholm, leżącą tylko nieco ponad 90 km od Kołobrzegu.
W mieście pierwsze zadania nowych władz polskich polegały głównie na odgruzowaniu ulic, szybkim pochówku rozkładających się zwłok ludzi i padliny zwierzęcej, głównie w celu zapobieżeniu epidemii, przywróceniu pracy wodociągów, dostaw prądu, gazu itd., czyli rozpoczęciu przekształcania gruzowiska i pobojowiska z powrotem w żywe miasto. Proces ten trwał wiele lat, np. odgruzowanie przeciągnęło się do 1960 r. W trakcie usuwania ruin nie zabrakło także posunięć kontrowersyjnych, m.in. zburzenia kościoła św. Marcina, nadającego się do remontu. Ponadto wiele uszkodzonych domów w Kołobrzegu rozebrano dla pozyskania cegły na odbudowę Warszawy. Wyzwaniem było zapewnienie elementarnego bezpieczeństwa, poważnym problemem w pierwszych miesiącach powojennych (jak na całych Ziemiach Odzyskanych) było szabrownictwo, a także działalność maruderów z Armii Czerwonej.
W związku z trwającą „zimną wojną” w Kołobrzegu ulokowano liczne oddziały wojskowe. W roku 1957 rozpoczęła się właściwa odbudowa miasta, a raczej budowa nowego, na gruzach przedwojennego. Już poprzednio uruchomiono pierwsze obiekty sanatoryjne i wypoczynkowe, a od 1949 r. działało Przedsiębiorstwo Połowów i Usług Rybackich „Barka”, dzięki czemu Kołobrzeg stał się ważnym ośrodkiem rybołówstwa morskiego. W 1960 r. ponownie otwarto kołobrzeski port handlowy (już w 1945 r. zbudowano nową latarnię morską), obok portu wojennego po drugiej stronie Parsęty. Na wolnych przestrzeniach po usuniętych ruinach wznoszono coraz więcej budynków mieszkalnych i innych. Niektóre ocalałe domy poniemieckie wyremontowano. Rozpoczęła się też odbudowa kołobrzeskiej kolegiaty, początkowo głównie jej prezbiterium, które w 1957 r. zostało przekazane w ręce Kościoła Katolickiego (cała świątynia dopiero w 1974 r.). Powstało też kilka przedsiębiorstw i zakładów przemysłowych, w tym fabryka cukiernicza „Marona”. Jednocześnie Kołobrzeg znowu zaczął być liczącym się kąpieliskiem i uzdrowiskiem: od końca lat 50 XX w. przybywało tu coraz więcej turystów i wczasowiczów oraz kuracjuszy. Początkowo tutejsza infrastruktura zdecydowanie nie wystarczała do ich obsługi - z tym często radzono sobie za pomocą rozwiązań prowizorycznych np. kuchni polowych czy domków campingowych. Postępowała jednak rozbudowa obiektów turystycznych, powstawały kolejne domy wczasowe, sanatoria, hotele, pensjonaty. Proces ten trwa z różnym natężeniem do dnia dzisiejszego. Między innymi na miejscu dawnego Pałacu Nadbrzeżnego powstał na początku lat 70-tych XX w. ośrodek sanatoryjny „Bałtyk”, a obok niego zbudowano nowe molo spacerowe. Wyremontowano też dawny „Familienbad”, czyli przedwojenne kąpielisko rodzinne, gdzie urządzono restaurację i kawiarnię „Morskie Oko” (rozebrano ją w 1995 r.). W strefie przybrzeżnej zaczęły, jak przed wojną, pływać wożące turystów statki wycieczkowe.
Poza Kołobrzegiem rozwijały się również (i rozwijają dotychczas) po okresie wojennego i powojennego zastoju okoliczne miejscowości wypoczynkowo – uzdrowiskowe: Ustronie Morskie, Sianożęty, Grzybowo, Dźwirzyno. W tym ostatnim uruchomiono także niewielki port rybacki, działający do dziś.
Od lat 70-tych w mieście zaczęto wznosić bloki z wielkiej płyty, z których kilka powstało w granicach dawnego miasta lokacyjnego (czyli Starówki) i w jego najbliższym sąsiedztwie, co z punktu widzenia estetyki trudno uznać za szczęśliwe rozwiązanie. Na szczęście nie zrealizowano w pełni planu zabudowania blokami centrum dawnego miasta. Od lat 80-tych rozpoczęła się budowa „nowej” Starówki, w stylu luźno nawiązującym do historycznego charakteru tego miejsca. Począwszy od 1974 r. postępowała też odbudowa kolegiaty kołobrzeskiej, która ok. 10 lat później stała się ponownie funkcjonującym kościołem (prezbiterium przywrócono funkcje religijne już wcześniej). Już w roku 1972 stała się ona kościołem konkatedralnym katolickiej diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej, a w 1986 r. papież Jan Paweł II podniósł ją do godności bazyliki mniejszej.
Zmiany w substancji miasta przyspieszyły po roku 1989: przez następne 20 lat wygląd Kołobrzegu znacznie się przeobraził: zniknęły puste przestrzenie będące pozostałościami wojny, zmieniła się architektura – zaprzestano wznoszenia bloków w technice wielkiej płyty. Jednocześnie rozbudowano bazę sanatoryjno – wypoczynkową, wzrosła liczba przyjeżdżających turystów, także zagranicznych. Kołobrzeg znacznie powiększył swój obszar, m.in. włączono do niego większość terenów dawnej bazy radzieckiej w Bagiczu (zdemobilizowane lotnisko podzielono między miasto a gminę Ustronie Morskie). Tutaj również została przeprowadzona transformacja związana z odejściem od gospodarki centralnie planowanej. Między innymi upadły dawne, nierentowne przedsiębiorstwa, w tym Barka i Weneda, co - jakkolwiek uzasadnione ekonomicznie - pociągnęło za sobą problemy społeczne (bezrobocie itd.). Znacznie boleśniejszy przebieg miały te przeobrażenia na terenie powiatu kołobrzeskiego. Rozwiązano tutejsze PGR-y, na ogół nieefektywne i źle zarządzane, co jednak odbyło się – to było raczej nieuchronne – ze szkodą dla lokalnych społeczności, które długo nie mogły się przystosować do nowej rzeczywistości.
Obecnie Kołobrzeg jest znaczącym ośrodkiem uzdrowiskowym, wykorzystującym miejscowe solanki i złoża borowiny, i turystycznym, sąsiadującym z kilkoma mniejszymi, wyżej wymienionymi, a także usługowym i lokalnym węzłem komunikacyjnym. To również ważny ośrodek kościelny. W 2000 r. obchodzono uroczyście tysiąclecie utworzenia biskupstwa kołobrzeskiego. Miasto, które po zakończeniu wojny należało do województwa szczecińskiego, a potem w latach 1950 – 1998 - do województwa koszalińskiego,. od 1999 r. znajduje się w granicach województwa zachodniopomorskiego i jest stolicą powiatu kołobrzeskiego. Sam Kołobrzeg zamieszkuje ok. 46 tys. ludzi, a pozostałe gminy powiatu – gminę wiesjką Kołobrzeg, gminę Dygowo, Ustronie Morskie, Rymań, Siemyśl, miasto i gmina Gościno – łącznie ok. 33 tys.
Wykorzystana literatura:
1. Gauer R., Kołobrzeg, Wydawnictwo Kamera s.j. Kołobrzeg 2008
2. Kroczyński H., Kronika Kołobrzegu, Wydawnictwo La Petit Café Kołobrzeg 2000.
3. Kroczyński H., Kołobrzeg miasto twierdza, Wydawnictwo Kamera s.j., Kołobrzeg 2006.
4. Wydawnictwo Kamera, Kołobrzeskie zabytki s.j. Kołobrzeg 2008
5. Zabel B., Dzieje Kołobrzegu, Wydawnictwo La Petit Café Kołobrzeg 2007.
Wykorzystane portale internetowe:
1. www.powiatkolobrzeg.home.pl
2. www.miastokolobrzeg.pl
3. www.twierdzakolobrzeg.pl
4. www.bazylika.kolobrzeg.pl
5. www.kolobrzeg.pl
6. www.ustronie.pl/historia.html
7. www.spgoscino.edupage.org
8. www.ug.dygowo.pl/informator/historia
9. www.bip.siemysl.pl
10. www.prapomorze.blogspot.com
|
