|
Paweł Franczak
Zarys dziejów ziemi suskiej
1. Ziemia Podbabiogórska w pradziejach
Trudne warunki klimatyczne oraz górski charakter tych ziem z pewnością nie sprzyjały w najdawniejszych czasach koczowniczemu osadnictwu na terenie dzisiejszego powiatu suskiego. Jedynie w dolnym i środkowym odcinku doliny Skawy człowiek pojawiał się w epoce kamienia. Świadczą o tym materiały archeologiczne, które zostały odnalezione w Dąbrówce, Stroniu, Zakrzowie czy też w Mucharzu. Natomiast pierwsze ślady osadnictwa na tym obszarze pochodzą z okresu kultury łużyckiej (1300-300 lat p.n.e.) – są to ślady grodziska mieszczącego się w Gorzeniu Górnym oraz w Zembrzycach, których powstanie datowane jest na okres 700-400 lat p.n.e.
W pierwszych wiekach naszej ery, dolina Skawy stanowiła również obszar „tranzytowy” dla kupców rzymskich, którzy przemierzali nią w celach handlowych z Niziny Węgierskiej i Orawy, w kierunku Bałtyku.
2. Okres od średniowiecza do rozbiorów
W IX wieku rejon obecnej Suchej Beskidzkiej należał do plemienia Wiślan. Następnie, pod koniec X wieku wszedł w skład państwa polskiego. Wówczas, podobnie jak wcześniej, tereny doliny Skawy porastała puszcza karpacka. Obszar ten był częścią ziemi krakowskiej, by od czasu rozbicia dzielnicowego znaleźć się w strefie przygranicznej. Na podstawie decyzji księcia Kazimierza Sprawiedliwego, wydanej w około 1179 r. wydzielone zostały z ziemi krakowskiej tereny położone na zachód od doliny Skawy i przekazane zostały księciu opolskiemu Mieszkowi Plątonogiemu. Od tego momentu dolina Skawy stanowiła granicę pomiędzy Małopolską a Śląskiem. W ten sposób zachodnia część obecnego powiatu suskiego znalazła się na terenie księstw śląskich. Natomiast część wschodnia pozostała w granicach Małopolski. Jednakże obszar ten przed długi czas pozostawał niemal niezamieszkały, a na większą skalę zaczął być zasiedlany przez ludność dopiero od połowy XIII wieku. Wcześniej stałe osiedla istniały jedynie w dolnym odcinku doliny Skawy, a zaliczały się do nich osady w Dąbrówce, Stroniu i Zakrzowie. W połowie XIII wieku lokowana została osada w Mucharzu, która już wcześniej stanowiła ważny ośrodek kultu religijnego dla mieszkańców doliny Skawicy, a także przez kilka następnych wieków. Od momentu lokacji, aż po schyłek XVIII w., Mucharz wchodził w skład własności kompleksu dóbr klasztoru norbertanek ze Zwierzyńca pod Krakowem.
W pierwszej połowie XIV wieku powstało księstwo oświęcimskie, które w 1327 r., w wyniku złożenia przez księcia Jana Scholastyka hołdu królowi Czech Janowi Luksemburskiemu stało się lennem korony czeskiej. Jego właściciele odegrali następnie ważną rolę w kolonizacji doliny górnej Skawy. W 1333 r. książę Jan Scholastyk podarował Żegocie z Bieńkowic i jego następcom rozległe połacie lasu rozciągające się nad Skawą – powyżej będących własnością książęcą Zembrzyc. Tereny te zostały przeznaczone pod wykarczowanie lasu, w celu założenia na ich obszarze nowych osad. Jednakże do dnia dzisiejszego nie udowodniono, które miejscowości zostały wówczas założone. Wiadomo natomiast, że w ciągu XIV wieku lokowane zostały następujące wsie: Krzeszów, Śleszowice, Świnna Poręba oraz Budzów. Pośród nich wsią założoną przez Żegotę, był najprawdopodobniej Krzeszów. Być może w XIV wieku, założony został również najdalej wysunięty w górę biegu Skawy, Maków. Jednakże utożsamianie jego lokacji z tą datą wydaje się dość wątpliwe. Dokument na podstawie którego uznaje się założenie Makowa w 1378 r. mówi bowiem najprawdopodobniej o innej miejscowości noszącej tę samą nazwę. W dokumencie tym zapisano iż w 1378 r. Hanko z Zakliczyna zakupił od Jana Erstosa udziały w wydobyciu soli w żupach w Bochni. Jednakże pojawia się problem skąd Hanko z Zakliczyna posiadałby ziemie w tak odległych terenach puszczy karpackiej. Natomiast inne dokumenty z tego okresu wskazują, iż Jan Erstos zakupił najprawdopodobniej ziemie położone w parafii Szreniawa. O wchodzącym w jej skład Makowie zachowały się bowiem liczne wzmianki w dokumentach z XIV wieku.
Do końca XIV wieku założonych zostało na obszarze obecnego powiatu suskiego kilka wsi, które miały dwojaki status majątkowy. Ulokowane po zachodniej stronie Skawy były wsiami prywatnymi, natomiast wsie mieszczące się na jej wschodnim brzegu stanowiły własność królewską.
Kolejne stulecie rozpoczęło się od lokacji stolicy obecnego powiatu – Suchej, która założona została u ujścia rzeki Suchej (obecnie Stryszawki) do Skawy, w niewielkiej kotlinie śródgórskiej. Podobnie jak inne wsie mieszczące się wówczas po zachodnim brzegu Skawy stała się ona własnością prywatną. Założona bowiem została w 1405 r. przez niejakiego Strzałę herbu Kotwicz, który uzyskał zezwolenie na jej lokację od księcia oświęcimskiego Jana II. Natomiast w kilka lat później, w górnym biegu Skawy założonych zostało przez Zbigniewa z Brzezia kilka wsi, wśród których znalazł się wspomniany wcześniej Maków. Panowie z Brzezia otrzymali bowiem ten obszar, podlegający pod zamek w Lanckoronie w nagrodę za zasługi jakie marszałek koronny, wspomniany Zbigniew z Brzezia, położył w bitwie pod Grunwaldem, dowodząc 34 chorągwią marszałkowską. Prócz Makowa, założone wówczas zostały także: Juszczyn, Kojszówka, Bieńkówka oraz Jachówka. Miejscowości te rozwijały się na tyle prężnie że już w 1453 r. Maków wymieniany był w dokumentach jako parafia, do której ponadto należały Juszczyn, Kojszówka oraz Budzów. Natomiast kolejne lokacje na tym obszarze nastąpiły w 1480 r., kiedy założono Stryszawę oraz Bystrą.
W XVI wieku w górnym biegu Skawy miała miejsce trzecia fala osadnicza, która kierowana była przez przedstawicieli rodu Jordanów z Zakliczyna. Założyli oni kilka wsi, a pierwszą z nich był lokowany w 1521 r., Osielec. Natomiast później w krótkim czasie powstały kolejne: Toporzysko, Wysoka i Naprawa. Jednakże największym osiągnięciem tego rodu było lokowanie na obszarze dawnej wsi Malejowa, pierwszego na obszarze Podbabiogórza miasta, któremu nazwę nadano od ich nazwiska – a więc Jordanów. Miasto założone zostało w 1564 r. i od samego początku posiadało prawa miejskie. Natomiast w tym samym czasie, w rozwijającej się Suchej, jej właściciel Kasper Suski, w związku z występującymi często napadami zbójników na przemierzających doliną Skawy kupców, przystąpił do budowy dworu obronnego zlokalizowanego u podnóży góry Jasień.
W tym samym 1564r. Sejm w Warszawie uchwalił inkorporację do korony polskiej ziem dawnych księstw oświęcimskiego oraz zatorskiego, które wcielone zostały jako powiat śląski do województwa krakowskiego. W wyniku tych zmian ponownie, po kilku wiekach, cały obszar dzisiejszego powiatu suskiego znalazł się w granicach Królestwa Polskiego. Nie oznacza to jednak że panujące w jego obrębie stosunki własnościowe także zostały ujednolicone. Mieszkańcy poszczególnych jego części podlegali różnym właścicielom. Wsie położone w centralnej części obecnego powiatu suskiego wchodziły w skład starostwa lanckorońskiego, pozostając wsiami królewskimi. Natomiast wsie znajdujące się zarówno na wschodzie jak i zachodzie obecnego powiatu, zarządzane były przez prywatnych właścicieli. Poszczególne wsie położone na jordanowszczyźnie (wschodnia część) należały do różnych właścicieli. Natomiast zwierzchność nad wioskami położonymi w zachodniej części powiatu, sprawowali właściciele zamku suskiego. Do objęcia tych ziem we władanie jednego rodu, przyczynił się ród Komorowskich z Żywca, który stopniowo wykupywał poszczególne wsie, doprowadzając ostatecznie do utworzenia w środkowym biegu Skawy wielkiego latyfundium ziemskiego.
Na przełomie XV/XVI wieku odbywał się napływ licznych osadników na obszar doliny Skawy, którzy poprzez karczowanie lasów zakładali nowe miejscowości. Wzrost ich liczby w znacznej mierze był zwiany z wędrówką Wołochów, którzy przemierzając łukiem Karpat dotarli na tereny już wcześniej zasiedlone, w związku z czym zostali zmuszeni do porzucenia wędrownego trybu życia, i osiedlenia się na tych terenach. W ten sposób wraz z napływem różnych grup ludności zakładane były nowe osady, wśród których można wyróżnić w 1554 r. Sidzinę, w 1562 r. Białą, a przed 1593 r. Skawicę. Proces osadzania nowych osad postępował jednak aż do końca XVII w. W 1646 r. założono bowiem Skawicę Górną, która później zmieniła nazwę na Zawoję. Natomiast proces zakładania nowych miejscowości na obszarze ziem powiatu suskiego, zakończyło lokowanie Lachowic w 1696 r.
Na początku XVII w. właścicielem zamku suskiego i jego ziem został pierwszy z rodu Komorowskich, Piotr Komorowski. Kontynuował od sprowadzanie do powstałych już wsi nowych osadników oraz znacząco rozbudował suski folwark. Wybudował także w Suchej kościół wraz z zabudowaniami klasztornymi, a także rozbudował zamek, którego budowa zakończyła się w 1614 r. Na miejscu dawnego dworu obronnego należącego do Słupskich, a później Suskich, wybudował on rezydencję magnacką.
Rozwój tych terenów został jednak przerwany przez najazd Szwedów na Rzeczpospolitą (1655-1660), który w 1655 r. dotknął także tereny Podbabiogórza. Szwedzi zajęli bowiem Lanckoronę, w której zamek został poddany najeźdźcom bez walki na rozkaz starosty lanckorońskiego Michała Zebrzydowskiego. Starosta obawiał się bowiem że w wyniku przedłużającego się oblężenia zamku, Szwedzi mogą zniszczyć niezbyt odległy klasztor w Kalwarii Zebrzydowskiej. Jednak wkrótce na tych terenach zaczął narastać coraz silniejszy opór antyszwedzki. Doszło do walk pomiędzy miejscowymi oddziałami złożonymi głównie z chłopów ze wsi starostwa lanckorońskiego i kasztelani krakowskiej, a wojskami szwedzkimi gen. Douglasa. W wyniku walk zginęło ok. 400 chłopów, a wycofujący się Szwedzi spalili Myślenice i Dobczyce. Natomiast w tym samym czasie podstarości lanckoroński Jan Zarzecki zorganizował w Makowie oddziały złożone z chłopów pochodzących z wsi górskich i na ich czele wyruszył w kierunku Lanckorony. Oddziałom tym udało się odzyskać zamek lanckoroński. Z kolei oddziały złożone z chłopów pochodzących z starostwa lanckorońskiego dowodzone przez Wojciecha Karwackiego, wyswobodziły klasztor kalwaryjski. Do tak aktywnego wzięcia przez chłopów udziału w walkach przeciwko Szwedom, przyczyniły się nakładane na nich przez najeźdźców wysokie daniny, kontrybucje oraz zwykłe plądrowanie i pustoszenie tutejszych wsi (tak jak i miast), podobnie zresztą jak w wielu innych rejonach najechanego kraju. Ważną rolę odegrało również częste profanowanie przez Szwedów miejsc katolickiego kultu religijnego, do których chłopi byli bardzo przywiązani. W wyniku potopu szwedzkiego region został poważnie spustoszony i wyludniony.
W 1665 r. ostatnia z suskiej linii Komorowskich, Konstancja Krystyna poślubiła Jana hrabiego Wielopolskiego, stolnika koronnego, w wyniku czego dobra suskie wraz z pozostałymi ziemiami Komorowskich, zostały połączone z dobrami pińczowskimi i z dobrami na Pieskowej Skale, zatem weszły one w skład ogromnych własności ziemskich rodu Wielopolskich. W czasie sprawowania przez nich zarządu nad tymi ziemiami, odnowili oni zamek, urządzając go na wzór dworu królewskiego, o czym świadczy chociażby fakt, iż urządzili w nim bibliotekę, w skład której wchodziło niemal 3 tys. woluminów, co na owe czasy stanowiło bardzo pokaźny zbiór. Wielopolscy usprawnili również administrację w swoim „państwie” suskim, a także uzyskali dla Suchej prawo urządzania jarmarków. Rozbudowali także miejscowy przemysł, głównie poprzez rozwój górnictwa rud żelaza, powstały wówczas także huty żelaza i szkła. Dzięki tym przedsięwzięciom region podniósł się ze zniszczeń spowodowanych przez najazd szwedzki.
W 1768 r. zawiązała się w Barze konfederacja, pod hasłem obrony swobód szlacheckich i katolicyzmu, która z czasem zmieniła swój charakter na zbrojne powstanie przeciwko dominacji Rosji nad bardzo słabą już Rzeczpospolitą. Działania wojenne związane z konfederacją barską dotknęły również rejon Suchej i okolic. W czerwcu 1768 r., gdy wojska Rosyjskie starały się zdobyć Kraków, na pomoc jego obrońcom przybywały posiłki z różnych regionów Małopolski. Jednakże w sierpniu Rosjanie wysłali swoje oddziały w pościg za wycofującymi się spod Krakowa ku południu konfederatami. Do spotkania obu stron doszło na ziemi makowskiej i suskiej, w wyniku którego oddziały księcia Marcina Lubomirskiego uległy rozbiciu. Podczas walk ginęło 200 konfederatów, a kolejnych 130 dostało się do niewoli. Z tymi wydarzeniami związane jest powstanie kaplicy konfederatów, wzniesionej na stokach góry Jasień, ponad Suchą. Walki na tym się nie skończyły i trwały nadal, jednak opór konfederatów stopniowo stracił na sile. Ostateczny upadek konfederacji barskiej oznaczał też pierwszy rozbiór Polski, w wyniku którego cała południowa część województwa krakowskiego, znalazła się pod zaborem austriackim.
Należy jeszcze wspomnieć iż w okresie od połowy XVI do początku XIX wieku obszar dzisiejszego powiatu suskiego był miejscem działalności licznych grup zbójników. Z Podbabiogórskich wsi wywodzili się członkowie licznych zbójnickich kompani, które działały głównie na obszarze Karpat Zachodnich. Zbójnictwo, było ruchem chłopskim na którego genezę złożyło się wiele czynników, począwszy od możliwości wyjścia przez uczestniczących w tym procederze chłopów z biedy. Natomiast jego rozwojowi i długiemu funkcjonowaniu takiego stylu życia sprzyjały warunki terenowe, osadnicze, gospodarcze i społeczne, a nawet historia i tradycja kulturowa. Największy rozwój tego procederu na Podbabiogórzy miał miejsce w XVII wieku, gdy to głównie z wsi górnych m.in. Skawicy, Juszczyna czy Grzechynii, wywodzili się liczni członkowie kompanii. Do najsłynniejszych z nich należał Józef Baczyński, zwany Skawickim, który po kilku latach aktywnej działalności na rozległym obszarze Karpat, został schwytany i końcem 1735, bądź na początku 1736 r. ścięty w Krakowie.
3. Ziemia suska pod zaborem austriackim
W 1772 r. podpisany został traktat pierwszego rozbioru Polski, w wyniku którego cały obszar dzisiejszego powiatu suskiego włączony został w skład Cesarstwa Austriackiego. W rezultacie postanowień traktatu starostwo lanckorońskie zostało zlikwidowane, a jego ziemie tak samo jak sąsiednie wsie będące własnością prywatną przeszły na własność skarbu państwa habsburskiego. Austria, nie czekając na podpisanie traktatu rozbiorowego, który zawarto w Petersburgu, rozpoczęła jako pierwsza zajmować ziemie polskie. Wojska austriackie przekroczyły granicę na obszarze Śląska i już w pierwszych dniach czerwca 1772 r. zajęły m.in. Lanckoronę, a wkrótce cały obszar starostwa znalazł się pod zarządem austriackim. W dniu podpisania traktatu rozbiorowego, który miał miejsce 5 sierpnia, cały obszar obecnego powiatu suskiego już od niemal trzech miesięcy podlegał rządom zaborcy. Na jego mocy południowa część województwa krakowskiego weszła w skład nowej prowincji nazwanej Królestwem Galicji i Lodomerii. Natomiast cesarzowa Maria Teresa, ogłosiła manifest, w którym wzywała ludność do pozostania w miejscu zamieszkania i normalnego prowadzenia pracy.
W rezultacie zajęcia obszaru obecnych ziem powiatu suskiego przez cesarstwo austriackie, nastąpiło wiele zmian w życiu miejscowej ludności. Mieszkańcy zmuszeni zostali do przyzwyczajenia się do funkcjonowania w nowych strukturach administracyjnych. Austriacy, znieśli wszystkie dotychczasowe urzędy a na ich miejsce wprowadzili własną administrację, w której językiem urzędowym został niemiecki. Ponadto język niemiecki wprowadzony został do szkół. Natomiast sama przynależność terytorialna poszczególnych części nowej struktury, często ulegała zmianom. Na początku w całym Królestwie Galicji i Lodomerii wprowadzono 6 cyrkułów i 59 dystryktów. Wówczas obszar powiatu suskiego wchodził w skład cyrkułu Wielickiego. Jednak już po czterech latach podział ten przestał być aktualny, ponieważ utworzono 18 cyrkułów, które bezpośrednio podlegały pod gubernium we Lwowie. Miejscowości z obecnego powiatu suskiego podlegały tym razem przed długi okres czasu, bo aż do 1819 r., pod urząd w Myślenicach. Następnie zostały przeniesione pod zarząd cyrkułu w Wadowicach, któremu podlegały aż do chwili zmiany systemu administracyjnego jaki miał miejsce w 1855 r. Wówczas wprowadzono urzędy obwodowe z podległymi im powiatami, a w 1867 r. ustanowiono jedynie urzędy powiatowe. W wyniku tych roszad administracyjnych utworzono powiat myślenicki, w ramach którego znalazły się wsie tzw. klucza makowskiego, a w którego granicach zostały aż do odzyskania przez Polskę niepodległości. Sucha wraz z okolicznymi wsiami znalazła się w powiecie żywieckim, natomiast Jordanów wraz z okolicznymi wsiami przyłączono do powiatu myślenickiego.
Prócz zmian administracyjnych dochodziło także do zmian własnościowych. Początkowo miejscowości podbabiogórskie stanowiły własność państwową skarbu austriackiego. Jednakże wraz z upływem lat władze, w celu zasilenia skarbca, dokonywały sprzedaży bądź dzierżawy poszczególnych dóbr. W 1839 r. wylicytowano 10 wsi wchodzących w skład tzw. dóbr makowskich. Ich nowym właścicielem został Feliks Ludwik hrabia Saint-Genois d´Anneacourt. Natomiast w 1878 r. dobra te odkupione zostały przez właściciela dóbr żywieckich, księcia Albrechta Habsburga, w którego posiadaniu zostały aż do wybuchu I wojny światowej. Z kolei zarządcami dóbr suskich w tym okresie były rody Wielopolskich (do 1843 r.) oraz Branickich.
W okresie zaborów, w miejscowościach obecnego powiatu suskiego zaszły także ważne zmiany administracyjne oraz gospodarcze. Do jedynego dotychczas miasta w regionie, którym był Jordanów, posiadający prawa miejskie od 1564 r., dołączył Maków w 1840 r. oraz Sucha w 1896 r. W 1828 r. w Suchej utworzono tzw. Kuźnie Suskie, czyli założoną przez Jana Kantego Wielopolskiego, hutę żelaza. Przerabiała ona od 1835 r. rudę darniową wydobywaną w beskidzkich kopalniach odkrywkowych, a do jej opalania wykorzystywano lokalne drewno, co doprowadziło do znacznego obniżenia lesistości na obszarze okolicznych gór. W 1839 r. hutę wydzierżawił właściciel dóbr makowskich hrabia Saint-Genois d´Anneacourt, który w 1845 r. uruchomił również hutę Maurycy, mieszczącą się na obszarze Makowa. Ponadto hrabia założył jej filie w Zawoi, która wytwarzała dla niej gotowe półprodukty. W tym też czasie na zamku suskim, jego właściciele Braniccy założyli bibliotekę, która była jedną z najwspanialszych bibliotek publicznych w Polsce. Zbiory te jednak nie zachowały się w całości do dnia dzisiejszego ponieważ, podczas II wojny światowej w znacznej części zostały zniszczone, a pozostała ich część uległa rozproszeniu w licznych bibliotekach. W latach 80. XIX wieku nastała również rewolucja komunikacyjna na obszarze Podbabiogórza. W 1883 r. otwarto linię kolejową Żywiec-Sucha, a w 1884 r. miejscowości znajdujące się w dolinie Skawy zostały połączone linią kolejową prowadzoną z Krakowa do Nowego Sącza.
Lata zaboru austriackiego, to również okres wielkich klęsk żywiołowych i epidemii. W 1813 r. wystąpiła jedna z największych w historii powodzi, w wyniku której pod wodą znalazły się ogromne połacie terenu. Wezbrane wody w ciekach dokonały także znacznych zniszczeń w rolnictwie i zabudowaniach. Liczna seria powodzi wystąpiła również w latach 40. XIX wieku, a podczas powodzi w 1884 r. rzeki wezbrały tak wysoko, że ogrody zamku suskiego znalazły się pod wodą. W roku 1831 oraz w latach 1846-1847 miały również miejsce fale epidemii cholery, które pochłonęły ogromną liczbę ofiar. Katastrofalne rozmiary osiągnęła zwłaszcza druga z nich, w wyniku której w większości lokalnych miejscowości zmarła ok. 1/3 mieszkańców.
4. Ziemia Podbabiogórska w Polsce niepodległej (1918-1939)
W 1918 r. Polska odzyskała niepodległość. Nastąpiły wówczas ponownie znaczne zmiany administracyjne w regionie, ponieważ w 1924 r. utworzono powiat makowski w skład, którego weszła m.in. Sucha i okoliczne miejscowości. Jednakże już w 1933 r. został on zlikwidowany, a miejscowości z zachodniej części powiatu powróciły do powiatu żywieckiego, z kolei te z centralnej części znalazły się w granicach powiatu wadowickiego. Bez zmian pozostała jedynie sytuacja na jordanowszczyźnie, której obszar przez cały czas pozostawał w powiecie myślenickim.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zaszły również znaczne zmiany pod względem własnościowym. Ziemie tzw. klucza makowskiego zostały w 1924 r. przekazane Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, natomiast dobra suskie w drodze wiana przekazane zostały rodowi Tarnowskich. W tym też okresie doszło do zmiany nazwy Makowa, który w 1930 r. otrzymał drugi człon. Spośród propozycji nazw: Krakowski, Podgórski, Małopolski i Podhalański, wybrana została ostatnia ostatni z nich.
5. II wojna światowa
1 września 1939 r. wojska niemieckie przekroczyły granicę Polski rozpoczynając kolejną wojnę światową. Podczas kampanii wrześniowej działania wojenne nie ominęły dzisiejszego obszaru powiatu suskiego. Do historii przeszła jedna z potyczek, która w dniach 1-2 września 1939 r. miała miejsce pod Wysoką, podczas której oddziały 10. Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej pod dowództwem płk. Stanisława Maczka, przy pomocy miejscowej ludności odpierały ataki wrogich wojsk. W dniu 3 września wojska niemieckie idące od strony Żywiecczyzny wkroczyły do Suchej, która wraz z Makowem broniona była przez 12. pułk piechoty górskiej z 6. dywizji piechoty gen. Monda. Ciężkie walki toczyły się również pod Jordanowem.
W dniu 29 września 1939 r. w Krakowie utworzono dowództwo okupacyjne okręgu wojskowego, nad którym dowództwo objął gen. Listem. Okręg wojskowy został podzielony zgodnie z przedwojennymi granicami powiatów. 26 października 1939 r. wszedł w życie dekret Hitlera dotyczący podziału i administracji podbitych ziem wschodnich. W jego wyniku część terytorium okupowanej przez Niemców Polski została bezpośrednio włączona do Rzeszy, natomiast na pozostałym obszarze utworzono Generalną Gubernię. W listopadzie dokonano korekty granicy pomiędzy Generalnym Gubernatorstwem, a ziemiami wcielonymi do III Rzeszy, w wyniku której na terenie opisywanego powiatu przebiegała ona odtąd doliną Skawy. W rezultacie tak przeprowadzonego podziału, Sucha wraz z okolicznymi wsiami znalazła się w powiecie żywieckim, który został włączony do Rzeszy, jako część Prowincji Górny Śląsk. Natomiast miejscowości z dawnego klucza makowskiego i Jordanowszczyzny zostały włączone do powiatu nowotarskiego w Generalnym Gubernatorstwie. Ciekawa sytuacja miała miejsce w samym Makowie, w którym nowo utworzona granica przedzieliła osiedle U Raby, na tereny włączone do Rzeszy oraz pozostające w GG.
Podczas trwania okupacji hitlerowcy prowadzili w części powiatu suskiego, która weszła w skład Generalnej Guberni rabunkową gospodarkę, która na obszarze Podbabiogórza przejawiała się m.in. w wycinaniu porastających góry lasów. Ponadto od 1940 r. nasilały się wywózki mężczyzn i kobiet w wieku 16-50 lat na roboty przymusowe do Niemiec oraz rekwizycje m.in. kontyngentów żywnościowych, w wyniku czego wsie ulegały zubożeniu, a warunki życia miejscowej ludności znacznie się pogorszyły. Z kolei w części wcielonej do Rzeszy przeprowadzano intensywną germanizację m.in. poprzez zmianę nazw miejscowości na niemieckie. Po obu stronach granicy miejscową ludność dotknął terror okupantów (jak w całym okupowanym kraju). Zagłada spotkała miejscową społeczność żydowską – zginęła niemal cała ok. 500 osobowa grupa Żydów zamieszkujących Suchą. Między innymi 28 sierpnia 1942 r. podczas wywozu Żydów do Oświęcimia, na dworcu w Makowie rozstrzelano ich 27. Niemcy dokonywali również licznych aktów terroru na ludności polskiej. Do największej zbrodni hitlerowców na Polakach w tych stronach doszło w nocy z 4 na 5 kwietnia 1944, gdy w Makowie na osiedlu Zagórze podczas jego pacyfikacji zamordowali oni i żywcem spalili 42 osoby.
Od początku okupacji na obszarze Podbabiogórza prężnie rozwijał się ruch oporu. W późniejszym okresie okupacji pojawiły się w tych stronach oddziały partyzanckie, które szczególnie intensywnie działały w trudno dostępnym terenie Pasma Policy. Stacjonowały tutaj oddziały AK „Chełm”, „Huta-Podgórze” oraz „Harnaś”.
Obszar obecnego powiatu wyzwolony został pod koniec stycznia 1945r.,, gdy wojska niemieckie opuściły obszar obecnego powiatu suskiego, wycofując się w stronę Żywiecczyzny.
6. Powiat suski po 1945 r.
Po zakończeniu wojny na obszarze powiatu suskiego, ze względu na dogodne warunki terenowe (górski, porośnięty lasami teren) działały jeszcze przez parę lat antykomunistyczne oddziały partyzanckie. Najdogodniejsze warunki dla działalności partyzanckiej panowały (jak wspomniano powyżej) w rejonie Pasma Policy, dlatego rejon ten za miejsce swojego schronienia wybrał odział „Huragan”. Oddział ten dowodzony przez porucznika Stanisława Marka – pseudonim „Orlicz”, działał na tym obszarze do 1947 r.
W okresie powojennym na obszarze powiatu suskiego, doszło również do wielkiej katastrofy lotniczej. 2 kwietnia 1969 r. lecący z Warszawy do Krakowa, samolot PLL LOT rozbił się na północnych stokach Policy. W wyniku katastrofy, co do przyczyn której zaczęły krążyć najróżniejsze legendy, zginęli wszyscy pasażerowie oraz członkowie załogi (53 osoby). Największą zagadką było, dlaczego samolot ominął Kraków i znalazł się nad górskim obszarem Beskidów. W katastrofie zginął m.in. językoznawca, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Zenon Klemensiewicz. Dla upamiętnienia ofiar katastrofy w sąsiedztwie jej miejsca, przy szlakach turystycznych umieszczono dwa krzyże, natomiast w 2009 r. na szczycie Policy wybudowano pomnik.
Ważną datą dla obecnego powiatu suskiego jest rok 1956, w którym ze wsi wchodzących w skład powiatów wadowickiego, myślenickiego oraz żywieckiego utworzono powiat suski. Jednakże już w 1975 r. w wyniku reformy administracyjnej, został on zlikwidowany. Wówczas w wyniku ustanowienia dwustopniowego podziału administracyjnego, jego ziemie ponownie rozdzielono i włączono do województwa bielskiego oraz nowosądeckiego. W tym okresie zmieniła się również nazwa Suchej, która w 1964 r. otrzymała drugi człon – Beskidzka. W okresie PRL-u poszczególne regiony Podbabiogórza zaczęły się rozwijać w różnoraki sposób. Na obszarze Jordanowszczyzny rozwijało się rolnictwo, w miastach – handel, z kolei we wsiach położonych u podnóża Babiej Góry rozwijał się drobny przemysł, głównie drzewny. W wyniku przemian gospodarczych, jakie zaszły po 1989 r. zaczęły się rozwijać liczne małe przedsiębiorstwa oraz handel - obszar dzisiejszego powiatu suskiego uchodzi dziś za jeden z tych z największą liczbą przedsiębiorstw liczonych do liczby ludności. Powstało również kilka dużych zakładów przemysłowych, dających zatrudnienie znacznemu odsetkowi mieszkańców. W 1999 r., w wyniku powrotu do trójstopniowego podziału terytorialnego, odtworzono powiat suski, w granicach nieznacznie tylko zmienionych w stosunku do stanu sprzed 1975r. W jego skład weszły dwie gminy miejskie: Sucha Beskidzka i Jordanów, oraz jedna gmina miejsko-wiejska (Maków Podhalański). Ponadto w skład odtworzonego powiatu suskiego włączono sześć gmin wiejskich – Budzów, Bystra-Sidzina, Jordanów, Stryszawa, Zawoja i Zembrzyce. W ostatnim okresie intensywnie rozwijała się Sucha Beskidzka, która poprzez pełnienie funkcji centralnych wyrosła zdecydowanie na główny ośrodek regionu. Natomiast część miejscowości górskich rozwinęła się pod względem turystycznym. Wśród nich głównie Zawoja wyrosła na ważny ośrodek turystyczny w Beskidach.
Literatura:
Baranowski B., Powstania chłopskie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Wyd. Ministerstwo Obrony Narodowej, Warszawa 1952.
Baranowski I.T., U stóp Babiej Góry, Przegląd Historyczny, 20, 1916.
Barański J.M., Sucha Beskidzka, Wyd. Studenckie Koło Przewodników Górskich „Harnasie”, Gliwice 1982.
Figiel S., Janicka-Krzywda U., Krzywda P., Wiśniewski W.W., Beskid Żywiecki. Przewodnik, Wyd. Rewasz, Pruszków 2012.
Harasimczyk J.H., Królewska wieś: monografia Skawicy, Wyd. Faktoria Wyrazu, Skawica-Kraków 2009.
Harasimczyk J.H, Sucha beskidzka i okolice, Wyd. Secesja, Sucha Beskidzka 2004.
Janicka-Krzywda U., Babiogórscy zbójnicy. Historia, postacie, miejsca, pieśni, Kalendarz Babiogórski 2014, Wyd. Faktoria Wyrazu 2013.
Janicka-Krzywda U., Monografia Zawoi, Wyd. Forma, Kraków-Zawoja 1996.
Kiryk F., Dzieje powiatu myślenickiego w okresie przedrozbiorowym, Wyd. Literackie, Kraków 1970.
Krasicka J., Kraków i ziemia krakowska wobec konfederacji barskiej, Wyd. W.L. Anczycka i Spółki, Kraków 1929.
Lenczewski F., Osadnictwo w rejonie Mucharza i Lanckorony w XIV i XVIII w., Wierchy, t. 38, 1969.
Leśniak K., Ocalić od zapomnienia. Dzieje Sidziny 1563-2006, Wyd. Wspólna Sprawa, Kraków 2007.
Mroczka L. (red.): Sześć wieków Makowa Podhalańskiego, Wyd. KAW, Kraków 1978.
Przyboś A., Powstanie chłopskie w starostwie lanckorońskim i nowotarskim w 1670 r., Wyd. Literackie, Kraków 1953.
Siemoniow A., Ziemia Wadowicka – monografia turystyczno-krajobrazowa, Wyd. Komisja Turystyki Górskiej Oddziału PTTK „Ziemia Wadowicka”, Wadowice 1984.
Portale internetowe:
www.powiatsuski.pl
[dostęp: 10.1.2014]
|
