|
Arkadiusz Ochmański, Krzysztof Czerniawski
Zarys dziejów Opola i Ziemi Opolskiej
Pierwsze ślady działalności ludzkiej na Ziemi Opolskiej datowane są na ponad 4 tysiące lat przed naszą erą. Współcześni archeolodzy odkryli do tej pory prawie 400 stanowisk, gdzie znaleziono pozostałości po bogatej i burzliwej historii tych ziem w czasach najdawniejszych. Znaleziska odkryte w Ozimku ujawniają ślady osadnictwa sprzed 4000 r. p.n.e. W okolicy Czarnowąs odkryto cmentarzysko kultury łużyckiej. Z kolei w okolicach Opola (m.in. w Domecku) odnaleziono relikty kilku osad słowiańskich, świadczących o pojawieniu się tu plemienia słowiańskiego prawdopodobnie w VII wieku naszej ery. Osadnictwo koncentrowało się wówczas wzdłuż rzeki Małej Panwi, która pełniła funkcję drogi transportowej. W ogóle w tych czasach rzeki były najbardziej dogodnymi szlakami śródlądowymi na obecnych ziemiach polskich. Transport lądowy był utrudniony, gdyż nie było wtedy dróg z prawdziwego zdarzenia, a teren pokryty był prawie w całości gęstymi lasami. Tutejsi mieszkańcy trudnili się polowaniami w gęstych borach, zbieraniem runa leśnego, a także łowieniem „owoców” rzek. W okolicach Niemodlina trudniono się również produkcją miodu, drwalstwem oraz wydobyciem torfu z okolicznych borów (Bukowska-Gedigowa, 1986), (Pobóg-Lenartowicz, 2010) .
Plemiona słowiańskie w chwili przybycia na Opolszczyznę miały dobrze rozbudowaną strukturę organizacyjną. Jej podstawą były opola – jedna z najstarszych jednostek terytorialnych Słowian – czyli wspólnoty terytorialno-sąsiedzkie, rządzące się swoimi ustalonymi prawami. Na ich czele stała starszyzna plemienna, zwana starcami, wybierana spośród jego mieszkańców. Zadaniem starców było rozstrzyganie sporów poprzez wydawanie wyroków oraz podejmowanie decyzji. W sprawach, co do których decyzja zależała od akceptacji całej społeczności na wiecu, starszyźnie przysługiwał głos doradczy. Każda wspólnota postępowała zgodnie z ogólnie przyjętym plemiennym prawem zwyczajowym. Opola skoncentrowane były w wielu częściach Słowiańszczyzny, a śladem ich obecności jest z pewnością występowanie słowa „opole” w nazwie niejednej miejscowości. Nazwa miasta Opole może wywodzić się od jednej z takich wspólnot, chociaż istnieją też inne hipotezy co do etymologii tego słowa. Zdaniem części badaczy miasto zawdzięcza swoją nazwę dużemu plemieniu słowiańskiemu – Opolanom, które funkcjonowało na tym obszarze przynajmniej od I połowy IX wieku. (Bukowska-Gedigowa, 1986), (Pobóg-Lenartowicz, 2010) (Panic, 1992).
Przypuszcza się, że osadnicy słowiańscy zagospodarowali najpierw teren Wyspy Ostrówek, leżącej w zakolu Odry. Wiąże się to z tym, że Słowianie mieli w zwyczaju lokować się w miejscach trudno dostępnych, a w szczególności na niewielkich wyspach, w otoczeniu lasów oraz wody. Powiązane to było z funkcją obronną jaką pełniły grody położone m.in. na ostrowach i ostrówkach (w dawnym języku Słowian wyspy, wysepki). Na terenie Polski takich „ostrowów” oraz „ostrówków” znamy wiele, m.in. Ostrów Lednicki czy Ostrów Tumski w Poznaniu i we Wrocławiu. Ich rola nie ograniczała się tylko do ochrony przed najeźdźcą, gdyż pełniły one także funkcje gospodarcze i polityczne. Czy ówczesne Opole było stolicą plemienia? Tego do końca nie wiadomo, gdyż być może stanowiło ono tylko ośrodek opolnej wspólnoty. (Pobóg-Lenartowicz A., 2010) (Panic, 1992)
Okres słowiański (plemienny) skończył się około 985 roku, gdy na Ostrówek wkroczyły wojska Mieszka I, które najprawdopodobniej zniszczyły tutejsze zabudowania, a miejsce to przeznaczyły na stanicę wojskową. Istnieje przypuszczenie, że otrzymywali oni wsparcie najemników normańskich. Świadczą o tym odkryte znaleziska archeologiczne: zabawki dziecięce w kształcie normańskich łódek. W początkach panowania Piastów gród pełnił głównie rolę obronną. W miarę stabilizowania się sytuacji na tych terenach, związanego z ugruntowaniem się piastowskiej władzy wyspa stała się również ośrodkiem administracyjnym, a prawdopodobnie także pełniła funkcje handlowe. Ostrówek był punktem wymiany towarów z mieszkańcami okolic. Nie wiadomo jaka była ówczesna wielkość osady, gdyż dotychczasowe próby rekonstrukcji nie należały do udanych (Bukowska-Gedigowa, 1986) (Panic, 1992).
Okres Piastowski
Już w początkach rządów Piastów gród opolski należał do zamożnych. W XI wieku tutejsi mieszkańcy utrzymywali kontakty nawet z bardzo odległą Rusią. Świadczą o tym odnalezione przedmioty: fragmenty ubioru, zabawki oraz ozdoby (Pobóg-Lenartowicz A., 2009).
W 1138 roku zmarł książę Bolesław Krzywousty. W swoim testamencie pozostawił warunki podziału ziem polskich. Teren Śląska przypadł jego synowi Władysławowi II, który został 8 lat później wygnany do Saksonii. W 1163 roku ziemia opolska przypadła księciu Mieszkowi Laskonogiemu, który w 1201 roku wziął udział w potyczce z Henrykiem Brodatym, gdzie mimo przegranej przeciwnik zobowiązał się wypłacić mu 1000 grzywien srebra i utrzymać status quo. Mieszko nadal rządził ziemią opolska oraz raciborską. Po śmierci księcia w 1211 roku, władzę nad Opolem przejął jego syn Kazimierz. Przeniósł on centrum władzy na Ostrówek. Postanowił także sprowadzić na terytorium swego księstwa nowych osadników. Zostali oni ulokowani na przeciwległym brzegu Odry, naprzeciwko Ostrówka, który pełnił już wówczas funkcję reprezentacyjne. Miejsce to było pustką osadniczą, dlatego gwarantowało możliwość rozwoju nowego ośrodka miejskiego od podstaw. Nie znana jest dokładna data lokacji miejscowości, gdyż książę Kazimierz ogłosił ją na wiecu. Nie zachował się niestety dokument lokacyjny Opola. Przypuszcza się, że lokacja miała miejsce między 1211 a 1217 rokiem. Przesiedlona została tam także ludność zamieszkująca dotychczas Ostrówek. Odtąd następuje rozwój urbanistyczny miasta. Wytyczono typowy dla śląskich miast układ przestrzenny, zachowany do dziś tj. prostokątny rynek, z narożnikowo odchodzącymi ulicami, jedna szła do wówczas nowo wybudowanego kościoła Świętego Krzyża, kolejna na legendarną Górkę, gdzie najprawdopodobniej znajdowała się drewniana kaplica, a kolejna w kierunku Ostrówka. W 1228 roku rozpoczęto budowę murów miejskich, która została ukończona kilkanaście lat później. Na Ostrówku powstała nowa siedziba książęca – zamek. Zgodnie z wzorcami zachodnioeuropejskimi został on zbudowany z cegły. Patronem miasta został św. Wojciech, co może mieć związek z legendą o jego pobycie tutaj w okresie panowania Bolesława Chrobrego (Pobóg - Lenartowicz A., 2002).
Za rządów Kazimierza I Opole stało się centrum politycznym, gospodarczym i kulturalnym dla całego Górnego Śląska, a także siedzibą archidiakonatu. Po śmierci tego księcia Opolem zaczynają władać jego synowie: Mieszko II Otyły, a następnie Władysław. Sprowadzili oni do miasta franciszkanów. Zakonnicy zajęli dość duży teren w okolicach Rynku. Na czasy Mieszka II Otyłego przypada także pierwszy najazd mongolski w 1241 roku, podczas którego doszło do oblężenia Opola i zniszczenia jego podgrodzia. Za czasów Władysława I sfinalizowano fundację franciszkańskiego klasztoru. W latach 80 XIII wieku syn Władysława – Bolesław postanowił osadzić na terenie Opola zakon dominikanów. Ich siedzibą stała się Górka. Jeszcze za panowania Władysława I dokonano wzmocnienia systemu fortyfikacyjnego miasta. Wybudowano fosę, palisady i wały. Nowy system obronny okazał się bardzo przydatny, co udowodnione zostało podczas wyprawy odwetowej na Opole zorganizowanej przez Bolesława Wstydliwego. Władysław I to także jedyny książę dzielnicowy, który pod swoimi rządami miał cały Górny Śląsk (Pobóg-Lenartowicz A, 2009).
Za rządów jego syna Bolka I, który został pierwszym księciem opolskim ukończona została budowa zamku na Ostrówku, który charakteryzował się okrągłą wieżą. Na początku XIV wieku wybudowano nowy kompleks franciszkański, gdzie w 1313 roku powstała kaplica św. Anny – dziś znana jako Kaplica Piastowska, ważna nekropolia książąt opolskich. Następca Bolka I, Bolesław, upiększył siedzibę książęcą – dobudował stajnie mogące pomieścić 80 koni. Wtedy powstał również tzw. „wdowi dwór” – siedziba księżnych opolskich. W połowie XIV wieku wybudowano franciszkański kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy. Świątynia miała gotycki charakter, dzięki czemu wyróżniała się na tle górnośląskich kościołów. Następcą księcia Bolesława został Bolko II. Po jego śmierci panowanie obejmuje książę Władysław (Opolczyk), który w XIV wieku podjął decyzję o budowie tzw. zamku górnego. Zamek ulokowany na „Górce” został włączony do systemu fortyfikacji miejskich, a z siedzibą na Ostrówku połączony był ulicą biegnącą obok kościoła franciszkańskiego. Budowla dobrze spełniała swoje funkcje, czego potwierdzeniem jest obrona przed atakiem wojsk króla Władysława Jagiełły w 1396 roku. W 1351 roku Opole nawiedził ogromny pożar w trakcie którego wiele domostw zostało całkowicie zniszczonych, a wiele działek pozostało niezagospodarowanych. W związku z tym postanowiono uporządkować miejską przestrzeń. W drugiej połowie XIV wieku na rynku opolskim powstał ratusz, który w kolejnym wieku zostaje przebudowany na modłę gotycką. Kolejnym władcą księstwa opolskiego był Jan (Kropidło) – książę opolski oraz kolejno: biskup poznański, biskup włocławski, nominat (urzędu nie objął) na arcybiskupa gnieźnieńskiego, biskup kamieński, biskup chełmiński i ponownie biskup włocławski. Okazał się on jednym z największych dobrodziejów w historii miasta. Po śmierci pozostawił Opolu 600 grzywien groszy praskich, które zostały przeznaczone na budowę okazałych murowanych domów. Za jego panowania na ratuszowej wieży pojawił się pierwszy zegar, powstał pierwszy opolski szpital, którego fundatorem był Kuncze Kromer (Pobóg-Lenartowicz A., 2008). W II połowie XV wieku kolejny władca opolski – Mikołaj I sfinalizował budowę klasztoru bernardynów. Jego następcą został syn Mikołaj II, którego panowanie skończyło się dramatycznie – został skazany na śmierć i ścięty w Nysie za próbę zabójstwa księcia cieszyńskiego Kazimierza oraz biskupa wrocławskiego Jana Rotha. Zmarły władca na polecenie następcy – swojego brata Jana II Dobrego, został pochowany w nekropolii przy klasztorze franciszkańskim. Jak się miało okazać, książę Jan został ostatnim już księciem opolskim. Niemniej czasy panowania tego władcy to okres rozkwitu Opola. Jego najważniejszym sukcesem politycznym było scalenie księstw śląskich w całość, następnie modernizacja ich na wzór królestwa polskiego. W czasie jego rządów wyremontowano zamek na Ostrówku oraz franciszkański kościół. Za panowania Jana II Dobrego Opole stało się jednym z największych miast Górnego Śląska (Czechowicz, 2005). Źródła ikonograficzne z 1536 roku podają, że na terenie Opola stały dwa zamki (na Ostrówku i tzw. „Górce”), a także 8 baszt, ratusz, szpital, trzy religijne świątynie, a także ponad 500 domów. W Opolu działało wówczas kilka młynów, łaźnia miejska, a nawet browar. Ówcześnie miasto zamieszkiwało przeszło dwa tysiące mieszkańców (Pobóg-Lenartowicz A., 2006).
Książę Jan II Dobry zmarł w 1532 roku. Nie mając potomka, zobowiązany był jeszcze przed śmiercią do podpisania tzw. układu o przeżycie. Spadek po nim stał się obiektem zabiegów i rywalizacji różnych kandydatów, spośród których zwycięsko wyszedł Jerzy Hohenzollern – kandydat wysunięty przez Habsburgów. I tak na całym Śląsku rozpoczął się nowy etap dziejowy. Przedstawiciele nowego władcy po przybyciu do Opola zajęli tzw. skarb książęcy tj. dużą ilość złota, zagranicznych monet, drogocennych wyrobów, a także zaskakująca ilość broni, jak na księcia nie prowadzącego żadnych wojen. Cały ten skarb został wywieziony do Wiednia.
Pierwsze wzmianki mówiące o współczesnych miejscowościach powiatu opolskiego pojawiają się już w XIII wieku. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku Dobrzenia Wielkiego i Małego oraz Czarnowąs. W dokumencie z 1228 roku pojawia się wzmianka na temat przeniesienia klasztoru z Rybnika do Czarnowąs. Najprawdopodobniej chodzi o klasztor sióstr Norbertanek. Świadczy to o rozwoju tutejszych okolic. To właśnie klasztory były wtedy najważniejszymi ośrodkami życia kulturalnego i duchowego oraz odgrywały ważną rolę w gospodarce. Decyzję o nadaniu klasztoru podjął książę opolski – Kazimierz. Dobrzeń Wielki miał wówczas charakter wsi książęcej, obciążonej dodatkowo powinnościami na rzecz klasztoru w zamian za pełnienie „usług” duszpasterskich. Z 1268 roku pochodzi pierwsza wzmianka na temat Chrościc, którym nadano prawo niemieckie. Z 1279 pochodzą pierwsze zapiski na temat Bierdzan, a z 1295 wzmianka dotycząca wsi Wangri (Węgry). Z tego samego roku pochodzi także wzmianka na temat Kotorza. Wiadomo, że jego właścicielem był Andrzej z Kotorza, a potem Bolko z Kotorza. W dokumencie biskupa wrocławskiego Jana III pojawia się także informacja na temat wsi Kadłub (Skadłub Turawski). Pochodzi ona także z roku 1295. W 1321 roku obszar ten zostaje włączony do księstwa opolskiego. Na 1447 rok datowana jest pierwsza wzmianka na temat Tułowic. Nazwa ta wywodzi się od imienia Tilo. Wzmianka wspomina o istnieniu w tym miejscu parafii pod wezwaniem świętego Rocha. Z II połowy XV wieku pochodzą zapiski dotyczące Ligoty Turawskiej. Etymologia tej nazwy wiąże się ze słowem „Lihota”, co mogło mieć związek z określeniem słabej, lichej ziemi. Wiadomo, że w 1463 roku wieś została sprzedana za 422 marki Annie Schilhagen von Otmuth razem z Kadłubem oraz Kotorzem Wielkim i Małym (Pobóg-Lenartowicz A., 2010).
Wiadomo także, że już wówczas nad Małą Panwią budowano pierwsze huty żelaza. W prymitywnych kuźnicach wytop surowca odbywał się w piecach łupkowych, zasypanych węglem drzewnym i darniową rudą. Aby osiągnąć wysoką temperaturę, za pomocą miechów pędzonych siłą rzeki wdmuchiwano do pieców powietrze (Michałkiewicz, 1985) (Zaleski, 1967).
Pod rządami Habsburgów
Po objęciu władzy Jerzy Hohenzollern był w Opolu i całym księstwie rzadko widywanym gościem. Swoje kompetencje przekazywał krajowemu staroście. Po jego śmierci w 1543 roku, księstwo opolskie trafiło do rąk cesarza Ferdynanda Habsburga. Kilka lat później przekazał on księstwo opolskie jako lenno Izabeli Jagiellonce – córce króla polskiego Zygmunta Starego. Jednak podobno z powodu niezadowolenia stanów opolskich z rządów księżnej, w 1557 roku księstwo opolskie wróciło pod bezpośrednie panowanie cesarza. Do najważniejszych zasług Ferdynanda I dla ziemi opolskiej należało zorganizowanie nowego systemu zarządzania księstwem. Na jego czele stał krajowy starosta, któremu podlegał burgrabia. Władze nad majątkami ziemskimi przejął nadrejent, a wszyscy podlegali Komorze Śląskiej z siedzibą we Wrocławiu. Kolejnym władcą habsburskim został Rudolf II. Od początku rządów Habsburgów miastu brakowało dobrego gospodarza. W efekcie dochodziło do stopniowej degradacji miasta. Wiele budynków użyteczności publicznej, a także mury miejskie podupadło. W 1583 roku zawaliła się część muru miejskiego z basztami, mimo to negocjacje w sprawie wsparcia finansowego jego remontu zostały zakończone dopiero za czasów panowania Macieja I. Siedem lat później wybudowany został nowy, murowany ratusz z murem kupieckim. Stary budynek był mocno zniszczony i groził zawaleniem. Intensywne prace remontowe zostały całkowicie zniweczone przez wielki pożar, który wybuchł na terenie miasta w 1615 roku. Była to jedna z największych klęsk żywiołowych w historii Opola. Spalił się zamek na Ostrówku, który następnie nie został właściwie odbudowany. Remontu wymagały wtedy także łaźnie miejskie oraz mosty (Idzikowski, 2002).
Od początku XVII wieku na habsburskim Śląsku coraz bardziej do głosu zaczęła dochodzić katolicka kontrreformacja. Na mocy rozporządzenia wydanego przez Ferdynanda II Habsburga do Opola wrócili dominikanie. W 1612 roku mieszkańcy zbudowali kościółek pod wezwaniem Świętego Krzyża. Niestety, w kolejnych latach Opole i cały region dotknęła brzemienna w skutki wojna trzydziestoletnia (1618-1648). W 1633 roku miasto zostało zbombardowane i zdobyte przez wojska szwedzkie, które stacjonowały tutaj do roku 1644. Wojna ta spowodowała wielkie straty materialne i ludnościowe na całym Śląsku, w tym na Opolszczyźnie i w samym Opolu. Po najeździe szwedzkim na Polskę w 1655 roku król polski Jan Kazimierz uciekł wraz ze swoim dworem na Śląsk. Początkowo schronił się w Opolu, ale tamtejszy zamek był tak zrujnowany, że nie nadawał się do ugoszczenia króla na wygnaniu. Wobec tego monarcha przyjął gościnę hrabiego Jerzego Oppersdorfa w niedalekim Głogówku. Poprzednio jednak wydał, w klasztorze franciszkanów w Opolu, uniwersał opolski wzywający naród polski do walki z agresją szwedzką.
W 1668 roku na stałe w Opolu osiedlili się jezuici, którzy przejęli zabudowania zamku na Górce oraz kilka domów przy obecnej ulicy Świętego Wojciecha. Wkrótce otworzyli oni gimnazjum. Na początku XVIII wieku w kościele jezuickim znalazł schronienie obraz Matki Boskiej Piekarskiej, który został wywieziony z Piekar Śląskich w obawie przed zniszczeniem go podczas III wojny północnej (1700-1721), która toczyła się również na terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Kiedy niebezpieczeństwo minęło obraz przeniesiono do tutejszego kościoła św. Krzyża. Oryginał tego obrazu pozostaje w Opolu do dnia dzisiejszego.
Na przełomie XVII/ XVIII wieku Opole nawiedziły cykliczne pożary oraz powodzie. W 1679 roku miasto opanowała epidemia dżumy, który uśmierciła ponad połowę jego mieszkańców. Po jej ustąpieniu opolanie postawili wotum dziękczynne w postaci kościoła św. Sebastiana – „antidotum na wszelkie zarazy”. W trakcie okresu habsburskiego nie zmieniła się znacząco topografia miasta, które było przez cały czas zamknięte w średniowiecznych obwarowaniach. Rozwinęło się natomiast przedmieście gosławickie oraz zaodrzańskie. W 1739 roku wybuchł wielki pożar, który zabił ponad 800 mieszkańców. Ich liczba po pożarze pomniejszyła się do 1200 (Idzikowski, 2002).
W 1563 roku pojawia się wzmianka na temat Turawy. Wiadomo, że należała ona wówczas do Kotorza Wielkiego. Do 1596 roku jej właścicielką była Katarzyna Sedlnitzky von Choltitz. Po jej śmierci majątek odziedziczyła wnuczka Katarzyna. W 1629 roku majątek turawski zostaje sprzedany Janowi von Dubrawka, następnie w 1712 roku kupuje go Marcin Scholtz von Loewenkron, który rozpoczyna tu budowę pałacu. Wówczas na terenie wsi działał tylko młyn oraz kilka domów dla służby. To właśnie temu górnośląskiemu szlachcicowi przypadają duże zasługi w rozbudowie wsi. W ostatnich latach życia udaje mu się skończyć budowę siedziby. Po jego śmierci w 1731 roku majątek obejmuje syn Antoni. W czasach habsburskich widoczny jest rozwój tutejszych wsi. Na początku XVII wieku w Bierdzanach działała dwa folwarki, młyn wodny, tartak, gorzelnia, leśniczówka oraz szkoła (Świerc, 2008).
Pod rządami Prus i Niemiec
Po przegranej w 1742 roku I wojnie śląskiej Austriacy zostali zmuszeni oddać, na mocy pokoju wrocławskiego większość terytorium Śląska, wraz z Opolszczyzną pod panowanie pruskie. Wówczas królem Prus był Fryderyk II Wielki. Następnie, przyszła wojna siedmioletnia (1756–1763), której fragmentem była III wojna śląska. Wojna ta silnie dotknęła Opolszczyznę, a samo Opole zostało dwukrotnie zdobyte przez Austriaków i raz przez Rosjan. Przy okazji dwukrotnie uprowadzony został burmistrz miasta. Jednak na mocy pokoju w Hubertusburgu w 1763r. Prusy zatrzymały całą zdobytą poprzednio część Śląska razem z Opolem.
Na początku XIX wieku w czasie wojen napoleońskich Opole było okupowane (1807-1808) przez wojska bawarskie sprzymierzone wtedy z Napoleonem oraz przez garnizon francuski.
W 1810 roku dokonano kasacji wszystkich kolegiat i klasztorów w państwie pruskim. W ten sposób z przestrzeni sakralnej miasta zniknęły klasztory franciszkanów i dominikanów. Zamknięte zostało również kolegium kanoników przy kościele św. Krzyża. Kościół należący do franciszkanów przekazany został gminie ewangelickiej, której służył przez następne ponad 130 lat. Opustoszały zespół budynków podominikańskich, w drugiej połowie XIX wieku przekazano pod budowę szpitala im. Św. Wojciecha.
W 1816 roku miasto stało się siedzibą rejencji opolskiej, która powstała na mocy decyzji króla Fryderyka Wilhelma III. Po prawie trzech wiekach miasto znów zyskało rangę stołeczną. Zadecydowało to o szybkim rozwoju miasta w latach następnych. Ze względu na konieczność zapewnienia mieszkań dla nowo przybyłych urzędników, konieczne było znalezienie nowych miejsc pod parcele budowlane. Wówczas podjęto decyzję o zburzeniu kilku baszt oraz bram: Mikołajskiej, Groszowickiej oraz Gosławickiej. Pozostawiono jedynie bramę Odrzańska, która pod koniec wieku została przebudowana na więzienie. Wyburzony został także kompleks murów miejskich. Dzięki tym zmianom w przestrzeni miejskiej, możliwy stał się rozwój miasta, co spowodowało także wzrost liczby ludności. W tym czasie Opole zamieszkiwało 6,5 tysiąca osób, a powierzchnia miasta rozrosła się do 8 km2. Na lata czterdzieste XIX wieku przypada rozwój sieci komunikacyjnej. Wówczas to Opole znalazło się na trasie górnośląskiej linii kolejowej, dzięki czemu w szybkim tempie uzyskiwało połączenia z innymi miasta Śląska (Koziarski,1990)(Zajączkowska, 2001) (Pobóg-Lenartowicz, 2010)
W początkowym okresie pruskiego panowania na ziemi opolskiej zachodziły niewielkie zmiany. Jak już wcześniej wspomniano, dobra turawskie przejął Antoni von Loewenkron - syn Marcina. Na jego polecenie dobudowana została kaplica w kształcie wieży, a na niej dzwon. Kolejna spadkobierczyni, żona Antoniego – Anna Garnier dobudowała do pałacu skrzydło z bramą wjazdową oraz trzy pokoje. W XIX wieku posiadłość kilkukrotnie zmieniała swych właścicieli. Sama wieś również przeżywała okres rozkwitu. W 1841 roku zamieszkiwało ją 581 mieszkańców. Znajdowała się tu katolicka szkoła z własnym nauczycielem. Powoli rozwijał się przemysł. Działał tutaj młyn wodny, cegielnia, dwa piece hutnicze oraz staw rybny. (Świerc, 2008)
Nie tylko w Turawie jest to okres intensywnego rozwoju przemysłu. Już praktycznie od II połowy XVIII wieku w regionie działalność rozpoczynają pierwsze fabryki i huty. Unikatowym zabytkiem z tamtego okresu jest działająca od 1754 roku huta żelaza nad Małą Panwią. Inicjatorem i realizatorem jej budowy był pruski znawca górnictwa i hutnictwa – hrabia Reden (Niemierowski, 1988). Zwrócił on uwagę na teren zlokalizowany nad Małą Panwią. Miejsce to było sprzyjające do budowy huty, położone w bardzo dogodnym punkcie komunikacyjnym – po lewej stronie rzeki, w bliskiej odległości od głównej rzeki w regionie, czyli Odry. Dodatkowym atutem była duża powierzchnia lasów otaczających okolice. To one dostarczały drewna na opał, a Mała Panew dostarczała energii wodnej. Poprzednio na tym terenie znajdował się młyn wodny należący do tutejszego chłopa o nazwisku Ozimek. Po wydaniu przez króla Fryderyka II decyzji o budowie huty, jej budowniczym został miejscowy nadleśniczy – Redhanz. W sierpniu 1754 roku postawiony został pierwszy piec, a trzy miesiące poźniej uruchomione dwa piece fryszerskie. Na początku huta produkowała kotły, piece żelazne garnki oraz amunicję artyleryjską. Jednak już dwa lata później wykonywała odlewy i żelazo w sztabach. Miejsce to słynęło z wykorzystania innowacyjnych jak na owe czasy technologii. To tutaj w 1789 roku, do wytopu surówki użyty został koks. Przez cały XIX wiek zakład był uznawany za jeden z lepszych na kontynencie europejskim. Zakład działa do dziś jako Spółka z. o.o. „Huta Mała Panew”. (Kowalski, Kwak, Meisner, 1980) (Juros, 2005 )
17 czerwca 1785 roku król pruski Fryderyk II wydał wrocławskim kupcom zezwolenie na wybudowanie fabryki produkującej wyroby metalowe. Wzrok owych inwestorów (jakbyśmy dzisiaj powiedzieli) padł na miasteczko Osowiec, znajdujące się na drugim brzegu Małej Panwi. Budowa postępowała przez ponad dekadę, ale jeszcze pod koniec XVIII wieku uruchomiona została produkcja stali surowej oraz wyrobów kutych i prasowanych z blachy. Produkcja skupiała się przede wszystkim na wyrobie narzędzi przemysłowych, gospodarczych i rolniczych. Szeroki asortyment wyrobów objął m.in. kielnie murarskie, pilniki, młotki, kilofy, sierpy, a także kosy, motyki i widły. Z budową fabryki wiązał się szybki rozwój wsi, którą w roku 1819 zamieszkiwały 203 osoby. Oprócz fabryki działa tu gorzelnia, cegielnia oraz młyn wodny. Miejscowe dzieci uczyły się w ewangelickiej szkole (Zaleski, 1967).
Po ponad 500 latach do Opola znów zaczynali powracać Żydzi. Zajmowali się oni przede wszystkim działalnością handlową i usługową. Mieli oni w Opolu własną synagogę, która funkcjonowała od II połowy XIX wieku oraz cmentarz. Ich liczba na terenie Opola stale rosła, aby w 1900 roku przekroczyć siedmiuset członków społeczności.
Na początku drugiej połowy XIX wieku Opole czterokrotnie odwiedzał król Fryderyk Wilhelm IV. Z okazji wizyty królewskiej w 1854 roku, zrobiono wyrwę w bramie Mikołajskiej, która wówczas była całkowicie zamurowana.
Od II połowy XIX wieku datuje się dynamiczny rozwój miasta, cywilizacyjny i urbanistyczny, czemu sprzyjała stabilna sytuacja polityczna w regionie. Zaczęto dbać coraz bardziej o estetykę przestrzeni publicznej. Systematycznie budowano chodniki, miasto oświetliły uliczne latarnie. Pod koniec XIX wieku zainstalowano sieć wodociągową oraz gazową. Wybudowano także kanalizację i podłączono oświetlenie elektryczne. Cały czas wzrastała liczba opolan, która w 1900 roku przekroczyła 30 tysięcy.
Także od II połowy XIX wieku trwał proces industrializacji miasta. W Opolu pojawiły się pierwsze fabryki. Powstały tu wówczas dwie cegielnie, trzy fabryki tytoniu oraz wypalarnie wapnia. Na terenie miast lokowano także cementownie, których osiem wzniesiono tu do wybuchu I wojny światowej.
W Opolu dynamicznie rozwijały się także rozmaite usługi. Na początku XX wieku istniało w mieście ponad 140 sklepów z wyrobami spożywczymi, tekstyliami, a także luksusowymi towarami kolonialnymi. Oprócz tego na terenie Opola funkcjonowało sześć hoteli, pracownie fotograficzne, powstawały również nowe gabinety lekarskie, w tym stomatologiczny. Do tego działało tutaj ponad 100 lokali gastronomicznych w tym ekskluzywne restauracje, jadłodajnie i bary oraz piwiarnie. Rozbudowie uległa infrastruktura rekreacyjna miasta. Wybudowano tutaj kilka kortów tenisowych, kręgielnie oraz ujeżdżalnie koni. Organizowane były także rejsy gondolowe po Odrze.
Powiększyła się także przestrzeń miasta, do którego pod koniec XIX wieku włączono wyspę Pasiekę, Zakrzów oraz część terenów Nowej Wsi Królewskiej. W następnej kolejności do miasta przyłączono wyspę Bolko oraz Zaodrze. W ten oto sposób przed wybuchem I wojny światowej obszar miasta powiększył się do 17 km2.
Na przełomie XIX/XX wieku nastąpił widoczny się wzrost aktywności miejscowej ludności polskiej. Zakładano wówczas stowarzyszenia i organizacje o charakterze narodowym. W 1890 roku Bronisław Koraszewski otworzył „Gazetę Opolską” wydawaną w języku polskim.
Pod koniec lipca 1914 roku wybuchła I wojna światowa. W Opolu, tak jak w całym Cesarstwie Niemieckim nastąpiła wojenna mobilizacja. Na terenie miasta rozlokowano oddziały i obiekty wojskowe, i tak pozostało do końca wojny w 1918 roku. W czasie działań wojennych zginęło ponad 800 opolan. Po wojnie, zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego, o losie Górnego Śląska zadecydować miał plebiscyt. Nadzór nad głosowaniem powierzono Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej, która swoją siedzibę miała właśnie w Opolu. Tam większość wyborców opowiedziała się za pozostawieniem miasta w granicach państwa niemieckiego i tak też się stało. Poza tym w latach 1919 – 1921 wybuchły trzy powstania śląskie, spośród których ostatnie objęło większą część obszaru plebiscytowego, chociaż samo Opole znalazło się poza obszarem opanowanym przez powstańców. Wyniki plebiscytu, powstań śląskich oraz decyzje państw ententy złożyły się na kształt podziału Górnego Śląska w 1921 roku, Ok. 1/3 spornego terytorium przyznano Polsce, Opolszczyzna pozostała w obrębie Niemiec.
W 1922 roku podjęto decyzję o ustanowieniu miasta stolicą Prowincji Górnośląskiej. Z tego powodu wybudowano tu kilkanaście nowych urzędów i instytucji.
Okres międzywojenny to także czas wielu nowych inwestycji w Opolu (pomimo kryzysu gospodarczego po zakończeniu I wojny światowej i w latach 1929-1933). Wybudowany został stadion sportowy, pływalnia. Remontowano również miejskie chodniki oraz dokonywano inwestycji w infrastrukturę kanalizacyjną i wodociągową.
W krajobrazie sakralnym miasta pojawiły się nowe świątynie m.in. kościół pod wezwaniem świętych Piotra i Pawła. Podjęta została także kontrowersyjna decyzja o wyburzeniu zamku na Ostrówku, co nastąpiło w 1928 roku. W jego miejsce wybudowano nowy gmach rejencji opolskiej. Ocalała jedynie Wieża Piastowska, który do dziś jest jednym z symboli miasta (Zajączkowska, 2001). W tym czasie dokonano również ważnego odkrycia archeologicznego – pozostałości po słowiańskiej osadzie na Ostrówku. Niestety, później w wyniku prac budowlanych oraz nadaniu miejscu nowych funkcji w okresie PRL, znaleziska te zostały zniszczone.
Pod dojściu do władzy Adolfa Hitlera w Opolu (wtedy nazywanym Oppeln), podobnie jak w innych niemieckich miastach, ustanowione zostały nowe nazistowskie porządki, z wszystkimi konsekwencjami. Jednak w tym okresie Opole pomyślnie się rozwijało. Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej ukończona została budowa obwodnicy miasta oraz nowego mostu na Odrze. W czasie Nocy Kryształowej z 9/10 listopada 1938 roku zdewastowano żydowskie sklepy oraz spalono Nową Synagogę, wybudowaną w 1895 roku.
1 września 1939 roku wybuchła II wojna światowa. Ponownie wojenna mobilizacja objęła opolan. Do Opola i na Opolszczyznę zaczęto sprowadzać robotników przymusowych z krajów okupowanych przez III Rzeszę, m.in. z Polski. Miejscowi działacze polonijni podlegali prześladowaniom, byli m.in. zsyłani do obozów koncentracyjnych. Zagłada spotkała miejscową ludność żydowską, oprócz tych jej przedstawicieli, którzy zdążyli zawczasu wyemigrować. Przez pierwsze 5 lat działam wojennych, miasto nie zostało nimi dotknięte. Sytuacja ulega zmianie jesienią 1944, kiedy Opole zostało zbombardowane przez aliantów. Zniszczone zostało wówczas kilka tutejszych budynków. W styczniu 1945 roku, w wyniku ofensywy Armii Czerwonej front dotarł na Górny Śląsk. Wówczas w Opolu i w okolicznym regionie nastąpiła pośpieszna ewakuacja ludności. Szybko w dotychczas 50-tysiecznym mieście, pozostało tylko około 300 osób. Prawobrzeżna część miasta została zajęta przez wojska radzieckie 24 stycznia 1945 roku bez większego oporu, natomiast część lewobrzeżna – 15 marca 1945r. Po wkroczeniu wojsk radzieckich w 1945 roku miasto było praktycznie opustoszałe. Większość zniszczeń wojennych w Opolu spowodowały stacjonujące tutaj już po zakończeniu walk oddziały radzieckie. Dochodziło wtedy do plądrowania budynków użyteczności publicznej, spalono w wyniku zaprószenia ognia część kamienic, zniszczone zostały mosty oraz siec kanalizacyjno-wodociągowa. Nowy okres w dziejach miasta rozpoczął się 24 marca 1945, kiedy przekazane zostało ono w ręce administracji polskiej. (Pobóg-Lenartowicz A. , 2010).
Opole i powiat opolski po II wojnie światowej
Miasto stało się w 1945 roku siedzibą starostwa opolskiego. Na wiosnę przybyły pierwsze transporty Polaków wypędzonych z Kresów Wschodnich. Udało się także powrócić części dawnych mieszkańców. Jednak w 1950 roku prawie 80% wszystkich obywateli miasta, stanowili już przybysze z terenu całej Polski przedwojennej. Administracyjnie do 1950 roku miasto wchodziło w skład województwa śląsko-dąbrowskiego. Po 1950 roku utworzone zostało województwo opolskie z siedzibą w Opolu.
Rok później miasto odwiedził Bolesław Bierut z Władysławem Gomułką. Byli oni honorowymi gośćmi dożynek opolskich.
Dość szybko, bo już w kwietniu 1945 roku utworzono sieć polskich szkół, wybudowano bibliotekę miejską, wojewódzką i pedagogiczną. Utworzone zostało Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. W latach 50 działalność rozpoczął teatr oraz orkiestra symfoniczna. Od 1952 roku ukazuje się gazeta codzienna - „Trybuna Opolska”. Dwa lata później do miasta przeniesiona została wrocławska Wyższa Szkoła Pedagogiczna. Dwanaście lat później działalność rozpoczęła Wyższa Szkoła Inżynierska.
W latach 1952-1965 prezydentem Opola był Karol Musioł zwany „Papą Musiołem”. Na tak miły przydomek zasłużył dzięki wielu działaniom i dobrym inicjatywom jakich się podjął w czasie swojej kadencji. Do historii przeszedł jako inicjator organizacji Krajowego Festiwalu Polskiej Piosenki w Opolu. Na potrzeby festiwalu zbudowano muzyczny amfiteatr, którego budowę zakończono w 1963 roku, na kilka dni przed rozpoczęciem pierwszego festiwalu. Odtąd KFPP odbywa się corocznie. Wydał on także decyzje o budowie nowych osiedli mieszkaniowych m.in. przy ulicach Wrocławskiej, Łąkowej, Koszyka, Niemodlińskiej i Dambonia, na zachodnim brzegu Odry, a także osiedle „Malinka” i „ZWM”.
Niestety ich lokalizacja na terenie dawnych polderów przyniosła dramatyczne skutki w czasie „powodzi tysiąclecia” w lipcu 1997 roku. Wówczas większość domów mieszkalnych została zalana nawet do wysokości I piętra. Miasto poniosło ogromne straty. Zniszczona została siedziba Polskiego Radia, Instytut Śląski, kilka szkół, uniwersytecka biblioteka oraz Opolskie ZOO (Pobóg-Lenartowicz A., 2010).
W wyniku wejścia w życie nowej reformy administracyjnej, od 1 stycznia 1999 roku Opole pozostało administracyjną stolicą województwa opolskiego, a także zostało siedzibą powiatów ziemskiego i grodzkiego. Na terenie miasta powstała siedziba Urzędów Marszałkowskiego i Wojewódzkiego zlokalizowana w dawnym gmachu rejencji opolskiej. Co ciekawe, dzisiejszy ośrodek władzy znajduje się w tym samym miejscu co przeszło tysiąc lat temu. W pierwszej wersji projektu nowego podziału administracyjnego kraju. województwo opolskie miało zostać zlikwidowane, a jego tereny miały wejść skład województwa śląskiego. Jednak po burzliwych dyskusjach i ostrej reakcji mieszkańców województwa, którzy sprzeciwili się tej decyzji, woj. opolskie zostało utrzymane.
Lata 90 to także czas wyraźnego regresu gospodarczego miasta. W tym okresie swoją działalność zakończyła większość dużych zakładów przemysłowych. Z czterech opolskich cementowni do dzisiaj działa tylko jedna. Jednak nadal więcej niż ¼ mieszkańców pracuje w sektorze przemysłowym. Na terenie Opola działa ponad dwadzieścia tysięcy firm. Obecnie miasto pełni funkcje centrum kultury, edukacji i wysokich technologii. Działają tu dwie uczelnie państwowe: Uniwersytet Opolski i Politechnika Opolska (Pobóg-Lenartowicz A., 2010).
W mieście działa kilka kin stałych, Teatr Dramatyczny im. Jana Kochanowskiego, a sezonowa oferta imprezowa zaprasza do opolskiego amfiteatru. Do dnia dzisiejszego organizowany jest Festiwal Piosenki Polskiej zainicjowany przez „Papę” Karola Musioła. Dzięki tej imprezie miasto jest znane, jak już wspomniano, jako Stolica Polskiej Piosenki. W 2004 roku, po wschodniej stronie Rynku na cześć muzycznych sław, które deptały opolski bruk wybudowano Aleję Gwiazd Polskiej Piosenki. Swoje gwiazdy mają tam m.in. Edyta Górniak, Maryla Rodowicz, Ewa Demarczyk, Marek Grechuta i zespół Myslovitz. W 2007 roku podjęto inicjatywę utworzenia Muzeum Piosenki Polskiej. Instytucja swoja siedzibę ma w amfiteatrze opolskim. Jej zadaniem jest gromadzenie, katalogowanie i udostępnianie archiwalnych zbiorów związanych z dziedzictwem polskiej piosenki. W 2002 roku z inicjatywy Rektora Uniwersytetu Opolskiego, na Wzgórzu Uniwersyteckim postawiono rzeźbę Agnieszki Osieckiej – poetki, autorki tekstów wielu polskich przebojów m.in. „Niech żyje bal” w wykonaniu Maryli Rodowicz (www.festiwalopole.pl).
Obecnie miasto zamieszkuje niewiele ponad 122 tysiące mieszkańców, a jego całkowita powierzchnia wynosi 96 km2. Współczesne Opole to jedno z najbogatszych miast w kraju i najbardziej sprzyjających rozwojowi biznesu i inwestycji. Jednocześnie na jego terenie prowadzonych jest szereg działań o charakterze rewitalizacyjnym, a estetyka przestrzeni miejskiej staje się coraz lepsza. Obecnie np. kończy się remont Wieży Piastowskiej, gdzie w środku powstanie małe muzeum z prezentacją multimedialną. „Miasto bez granic”.
Po zakończeniu II wojny światowej utworzony został powiat opolski, należący do województwa śląsko-dąbrowskiego. Składał się on wówczas z ponad 20 gmin wiejskich (Chrościna, Chrząstowice, Czarnowąsy, Dąbrówka Dolna, Dobrzeń Wielki, Gosławice, Groszowice, Komprachcice, Krapkowice, Kupy, Łubniany, Nowa Wieś Królewska, Ozimek, Pokój, Popielów, Prószków, Tarnów Opolski, Turawa, Wójtowa Wieś, Wrzoski oraz Zagwiździe). W jego skład wchodziły także dwa miasta tj. Krapkowice i Opole. Reforma administracyjna Polski z 1975 roku całkowicie zniosła powiat jako jednostkę administracyjną samorządu terytorialnego. Podstawową jednostka administracyjną w całym kraju były miasta i gminy (www.powiatopolski.pl).
W dniu 1 stycznia 1999 roku weszła w życie nowa reforma, która przywróciła powiat opolski na mapę administracyjną Polski. Skała się on obecnie z 3 gmin miejsko-wiejskich (Niemodlin, Ozimek, Prószków), 10 gmin wiejskich (Chrząstowice, Dąbrowa, Dobrzeń Wielki, Komprachcice, Łubniany, Murów, Popielów, Tarnów Opolski, Tułowice, Turawa) i 3 miast (Niemodlin, Ozimek, Prószków). Jest to największy powiat w województwie opolskim. Jego powierzchnia wynosi ponad 1586 km2, ludność – 133 tysiące mieszkańców. (www.powiatopolski.pl).
Literatura
Bukowska-Gedigowa J. i inni (1986). Wczesnośredniowieczny gród na Ostrówku w Opolu. Wrocław: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich.
Czechowicz, B. (2005). Książęcy mecenat artystyczny na Śląsku u schyłku średniowiecza. Warszawa.
Domska, J. (1998). Niemodlin i ziemia niemodlińska od 1224 roku do początków XX wieku. Edytorstwo.
Idzikowski, F. (2002). Opole. Dzieje miasta do 1863 r. Opole.
Instytut Historii (Polska Akademia Nauk). (1960). Historia Śląska: 1763-1850. cz. 1. 1763-1806. Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Juros J. (2005 ). Rozwój hutnictwa w Dolinie Małej Panwi na przykładzie Królewskiej Huty Małapanew w Ozimku.
Misztal J. (1984). Weryfikacja narodowościowa na Śląsku Opolskim 1945-1950. Opole: Wydawnictwo Instytutu Śląskiego w Opolu.
Niemierowski W. (1988). Fryderyk Reden, 1752-1815. Katowice: Muzeum Śląskie.
Koziarski S., (1990). Rozwój sieci kolejowej na Śląsku. Opole: Wydawnictwo Instytutu Śląskiego.
Panic I. (1992). Historia osadnictwa w księstwie opolskim we wczesnym średniowieczu. Katowice: Muzeum Śląskie.
Madeja, J. (1969). Powiat opolski: szkice monograficzne. Opole: Instytut Śląski.
Pobóg-Lenartowicz A. (2002). Sacra silentii provincia. 800 lat dziedzicznego księstwa opolskiego (1202-2002). Opole.
Pobóg-Lenartowicz A. (2002). Święty Wojciech. WAM.
Pobóg-Lenartowicz A. (2006). Jak powstawało Opole?: miasto i jego książęta. Opole: Instytut Historii Uniwersytetu Opolskiego.
Pobóg-Lenartowicz A. (2008). Opolanie znani i nieznani. Opole.
Pobóg-Lenartowicz A. (2009). Opolanie znani i nieznani: Średniowiecze, Część 1. Opole: Polskie Towarzystwo Historyczne.
Pobóg-Lenartowicz A. (2009). Miasto czyni wolnym. W 790-lecie lokacji Opola. Opole.
Pobóg-Lenartowicz A. (2010). Opole-dzieje miasta, Renowacja i zabytki, 3/2010, 32-49
Zaleski W. (1967). Dzieje górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku do roku 1806.
Kowalski Z., Kwak J., Meissner J. (1980). Dzieje Huty Małapanew w Ozimku (1754-1979). Opole: Instytut Śląski
Zajączkowska U. (2001). Opole - gród, miasto, stolica regionu - historia. Opole: P&J Poligrafia.
Zajączkowska U. (2001). Zamek Piastowski w Opolu. Opole: Wydawnictwo MS.
|
