|
Ewelina Bagniewska
Bydgoszcz i okolice - rys historyczny oraz rozwój kulturowy miasta i powiatu
Bydgoszcz i powiat bydgoski leżą w zachodniej części Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej, która jest częścią
większej jednostki morfologicznej, występującej pod nazwą Pradoliny Noteci-Warty lub też Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej.
Od strony północnej do kotliny przylegają cztery jednostki fizycznogeograficzne. Zaczynając od wschodu,
Dolina Dolnej Wisły, dalej na zachód Równina Świecka, Dolina Brdy oraz pojezierze Krajeńskie. Z zachodnią
częścią Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej graniczy Dolina Środkowej Noteci, a od strony południowej, idąc od
zachodu na wschód, Pojezierze Gnieźnieńskie oraz Pojezierze (zwane także Równiną) Kujawskie.
Bydgoszcz jest miastem na prawach powiatu, natomiast powiat bydgoski stanowi 7,8% (1,394 km kwadratowych)
powierzchni województwa Kujawsko-Pomorskiego i jest usytuowany w jego środkowo-zachodniej części. W skład
tego powiatu ziemskiego wchodzą dwa miasta: Solec Kujawski i Koronowo; osiem gmin : Białe Błota, Dobrcz,
Dąbrowa Chełmińska, Nowa Wieś Wielka, Sicienko, Osielsko, Solec Kujawski i Koronowo. W granicach powiatu
znajdują się 124 sołectwa, w skład których wchodzi 215 wiosek. Niektóre z nich zajmują dość szeroki obszar
np. Białe Błota, Osielsko, Dąbrowa Chełmińska i Nowa Wieś Wielka. Wioski leżące w strefie podmiejskiej
miasta Bydgoszczy, pełnią funkcje pozarolnicze (mieszkalne, handlowe, usługowe) oraz rekreacyjno-wypoczynkowe.
Siedzibą starostwa powiatowego jest miasto Bydgoszcz.
Ze względu na swą wielkość i potencjał, w tym w zakresie dziedzictwa turystyczno - kulturowego Bydgoszcz,
zdecydowanie dominuje w mikroregionie, poniekąd marginalizując pozostałe miejscowości.
Prehistoria
Tereny dzisiejszego powiatu bydgoskiego były zamieszkane już jedenaście tysięcy lat temu. Obecność człowieka
na tym terenie, podobnie jak i na terenach całej dzisiejszej północnej Polski, jest po raz pierwszy poświadczona
na dziewiąte tysiąclecie p.n.e. Wtedy to osiedlały się tu tymczasowo pierwsze grupy koczowników. Ślady
tzw. kultury świderskiej odkryto w Pawłówku i Czersku Polskim. Za nimi na teren powiatu przybyli przedstawiciele
kultury komornickiej oraz przybysze z północnej i zachodniej Europy. Upodobali sobie tereny Dolnej Wisły
- ślady ich obecności znaleziono w Osowie i Lisim Ogonie. Po nich pojawili się przedstawiciele kultury
ceramiki wstęgowej i pucharów lejkowych. Około 1200 roku p.n.e. tereny dzisiejszej Bydgoszczy zamieszkane
były przez ludność kultury łużyckiej. W okresie od około 400 r. p.n.e. do połowy czwartego wieku n.e.
kultury obecne na tych terenach pod wpływem wzajemnego oddziaływania, mieszały się. Ślady osad znajdujemy
na terenach dzisiejszej Bydgoszczy, Gościeradza, Pawłówka oraz Smukały. Ludność miejscowa brała udział
w handlu z Rzymianami, ponieważ w pobliżu Bydgoszczy przebiegał tak zwany szlak bursztynowy. W okresie
wędrówek ludów z lat 375 - 570 n.e. spadła gęstość zaludnienia i zahamował się rozwój tych terenów. Okres
pomiędzy 570 a 950 rokiem n.e. to na terenie Bydgoszczy i jej okolic czas rozwoju gospodarki rolniczo-hodowlanej.
Powoli rozwijała się feudalna struktura społeczna. Powstawały większe ośrodki osadnictwa wiejskiego oraz
małe grody obronne. Wspólnota rodowa upadła na rzecz wspólnoty terytorialnej i rozwinął się handel dalekosiężny.
Pomiędzy VII a IX wiekiem powstały grodziska w Zamczysku oraz w Strzelcach Dolnych. W tym samym czasie
powstała duża osada obronna w Gądeczu.
Dzieje miasta i powiatu od średniowiecza do 1772 roku
Jak pisze w kronice Gall zwany Anonimem, ziemie obecnego powiatu bydgoskiego w państwie piastowskim były
terenami granicznymi i obronnymi państwa piastowskiego i terenów zamieszkałych przez plamiona pomorskie.
Wprawdzie na czasy Bolesława Chrobrego brak jeszcze wzmianki o grodzie bydgoskim, ale pojawia się za
to informacja o Wyszogrodzie (ulokowanym na obszarze dzisiejszego Fordonu). Gród bydgoski prawdopodobnie
powstał pod koniec XI wieku, ponieważ po 1085 roku jest tu wzmiankowany dziś nieistniejący kościół pod
wezwaniem św. Idziego, który jest charakterystycznym patronatem kościołów wznoszonych za panowania Władysława
Hermana. Do tego grodu niejednokrotnie wdzierali się Pomorzanie, toteż dopiero po długotrwałych walkach,
Bolesław Krzywousty w 1112 trwale utwierdził polskie panowanie nad tym terytorium, o czym przypuszczalnie
wspomina Gall Anonim. Gród znajdował się w rejonie dzisiejszego placu Kościeleckich oraz w przestrzeni
ulic Bernardyńskiej, Grodzkiej i Przy Zamczysku. Otoczony wałem drewniano-ziemnym, stał na wysepce utworzonej
przez nieistniejące już ramię Brdy i strzegł przeprawy przez rzekę, która była częścią bursztynowego
szlaku. Istnienie grodu potwierdzone jest także w dokumencie z 28 marca 1238 roku, wspominającym kasztelana
bydgoskiego - Suzzlausa de Budegac (Sulisława z Bydgoszczy). Przebywał on w grodzie bydgoskim, który
był jednym ze strategicznych i politycznych ogniw w księstwie kujawskim. Następna wzmianka o Bydgoszczy
pochodzi z 1252 roku i dotyczy regulacji handlowych na przeprawie przez Brdę oraz komory celnej. Oprócz
Bydgoszczy, na terenie pierwotnej kasztelanii leżało również kilka znaczących w okresie swej świetności,
wsi - m.in. Byszewo, Osielsko, Przyłubie, Ostromecko.
Bydgoszcz (wraz z Wyszogrodem) na przełomie XIII i XIV wieku były terenami licznych konfliktów i działań
wojennych pomiędzy polskimi królami a Pomorzanami, a później także Krzyżakami. W 1329 roku wojska Zakonu
zdobyły Wyszogród oraz Bydgoszcz i spaliły te grody, które już nie zostały odbudowane. Na mocy rozejmu
Krzyżaków z Władysławem Łokietkiem Bydgoszcz powróciła do Polski, ale rok później znów została zdobyta
i przez dwanaście lat znajdowała się pod panowaniem Zakonu. Dopiero w 1343 na mocy traktatu kaliskiego
Krzyżacy w zamian za Pomorze zwrócili Kujawy wraz z ziemią bydgoską królowi Kazimierzowi Wielkiemu. Tan
właśnie król 19 kwietnia 1346 roku nadał Bydgoszczy prawa miejskie: zasadźcami miasta byli Jan Kiesseluth
i niejaki Konrad. Miało ono nosić nazwę Kunigesburg czyli Królewiec, która jednak nie utrwaliła się,
a miasto ostatecznie przejęło nazwę od pobliskiego grodu.
Z pozostałych miast wchodzących w skład powiatu, to Solec Kujawski był najwcześniej lokowany. Już w 1325
roku za panowania Władysława Łokietki, książę kujawski Przemysł nadał Tomaszowi z Jaksic dziedziczne
wójtostwo miejscowe, nadal istniejącemu już wówczas miastu prawo niemieckie. Warto podkreślić, że
w dyplomie tym nie została określona nazwa nowego miasta. Dopiero w 1538 roku król Zygmunt I Stary w
przywileju potwierdzającym lokację wyraźnie wymienia tę nazwę w brzmieniu: Solec.
Inne były początki Koronowa. Około połowy XIII wieku sprowadzono do Byszewa cystersów, którzy w 1286
roku uzyskali od księcia kujawskiego Ziemomysła, przywilej na lokację miasta na prawie magdeburskim.
Jednakże około 1288 roku, po przeniesieniu klasztoru do Koronowa, upadł zamiar utworzenia miasta w Byszewie.
Natomiast nowa siedziba konwentu, Koronowo uzyskało prawa miejskie od Kazimierza Wielkiego w 1359 roku,
czyli 13 lat po Bydgoszczy. Z nieznanych przyczyn miasta jednak wówczas nie utworzono, a król musiał
ponowić swoją decyzję w 1368 roku. Podniósł on wieś Smeysche do rangi miasta, lecz nie nazwał jej jeszcze
Koronowem. Pierwotnie używano nazwy Byszewo a potem Nowe Byszewo aby odróżnić je od dawnej siedziby zakonników
cysterskich. Nazwa Koronowo zaczyna być stosowana dopiero od XV wieku. Najpóźniej prawa miejskie na prawie
chełmińskim uzyskał Wyszogród. Stało się to dopiero w 1382 roku na mocy przywileju Władysława
Opolczyka.
W 1409 roku pojawia się wzmianka o Fordonie położonym dwie mile od Wyszogrodu. Jego pierwsi mieszkańcy
zapewne pochodzili z Wyszogrodu, który w późniejszych latach stawał się wyludnioną wioską. W lipcu 1424
roku król Władysław Jagiełło wystawił nowy ważny dokument dla miasta, tym razem oparty o prawo magdeburskie.
W czasach wojen z Zakonem Krzyżackich Bydgoszcz odgrywała bardzo ważną rolę strategiczną: kto panował
nad zamkiem bydgoskim, ten posiadał przewagę na Kujawach. W sierpniu 1409 roku zamek został zdobyty przez
Krzyżaków, a w październiku, po tygodniowym oblężeniu, odbity przez wojska polskie. Dnia 8 października
podpisano z Zakonem Krzyżackim rozejm właśnie pod Bydgoszczą. Miał on obowiązywać do 24 czerwca 1410
roku.
Także Koronowo w wiekach średnich było celem licznych najazdów Zakonu Krzyżackiego. W czasie wielkiej
wojny z Krzyżakami w latach 1409 - 1411 właśnie pod Koronowem miała miejsce jedna z kluczowych bitew
drugiego etapu wojny. Dnia 10 października 1410 roku w rejonie wsi Łąsko wojska polskie pokonały w tej
bitwie wojska zakonne. Po odsuniecie zagrożenia krzyżackiego w mieście nastąpiły lata największego rozwoju.
Koronowo stało się ośrodkiem rzemieślniczo-handlowym. Jego rangę podniosły przywileje królewskie nadane
przez Kazimierza Jagiellończyka w latach 1476 i 1484, zezwalające na odbywanie się dwóch jarmarków w
roku oraz cotygodniowego targu.
Najważniejsze zabytki Koronowa powstały jeszcze w średniowieczu i są związane z pobytem cystersów. Jest
to zespół pocysterski oraz kościół filialny pw. św. Andrzeja. Pierwsze wzmianki o budowie zabudowań klasztornych
zespołu pocysterskiego pochodzą już z końca XIII wieku. Drugi kościół w Koronowie św. Andrzeja został
zbudowany w latach 1382 - 1396. W powiecie zachowały się także ruiny zamku w Nowym Jasieńcu, który został
zbudowany w latach 1377 - 1392 i pełnił rolę przygranicznej kasztelanii.
Solec Kujawski w latach 1332 - 1343 był okupowany przez Zakon Krzyżacki, a następnie, w związku z dogodnym
położeniem został kilkakrotnie miejscem rokowań polsko-krzyżackich. Władysław Warneńczyk w 1441 roku
zastawił miasto kasztelanowi inowrocławskiemu Mikołajowi Szarlejskiemu. W 1457 trafiło ono jako zastaw
w ręce rodu Kościeleckich. Okres rozwoju miasta przypada na wiek XIV i połowę wieku XV oraz wiek XVI,
kiedy uczestniczyło ono aktywnie w handlu wiślanym, w tym handlu solą, od czego wywodzi się nazwa ośrodka.
Rozwój Solca Kujawskiego był bardzo utrudniony ze względu na położenie w połowie drogi między dwoma konkurującymi
ze sobą miastami czyli Bydgoszczą i Toruniem.
W 1457 roku w ręce możnego rodu Kościeleckich na przeszło na 150 lat przeszło całe starostwo bydgoskie.
W okresie ich rządów, w 1480 roku. został sprowadzony do Bydgoszczy Zakon Bernardynów. Do dziś zachowała
się po tym konwencie cenna biblioteka, zawierająca 1382 woluminy, w tym cenne na skalę światową pisma
Savonaroli. Bernardyni wznieśli drewniany kościół i klasztor, po spaleniu którego w latach 1545-1552
wybudowano obecny. Dzisiaj świątynia pobernardyńska przy ulicy Bernardyńskiej pełni rolę kościoła garnizonowego.
W 1502 roku ukończono budowę kościoła pw. św. Marcina i Mikołaja, czyli bydgoską farę. Trzecim znaczącym
zabytkiem sakralnym miasta Bydgoszczy jest kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, wybudowany
w latach 1582-1646 staraniem mieszczan. Są to tzw.. dzisiejsze Klaryski.
O ówczesnej randze miasta świadczy też to, że w 1520 r. gościło ono obrady Sejmu (tzw. bydgosko - toruńskiego).
W wieku XVI rozkwitało gospodarczo także Koronowo. W mieście funkcjonował browar i młyn, zajmowano się
rzemiosłem, hodowlą i rolnictwem. Opat Wawrzyniec Zaliński w 1597 nadał miastu ziemie uprawne we wsi
Nowy Dwór, ufundował także kościół i Szpital Świętego Ducha. Upadek gospodarczy miasta nastąpił na skutek
obu wielkich wojen szwedzkich (potop z 1655, potem wojny północne na początku XVIII wieku) oraz klęsk
żywiołowych: zaraz i pożarów.
Inaczej potoczyły się w tym czasie dzieje okolic Solca Kujawskiego. W XVI wieku sprowadzono na te tereny
mennonitów zwanych tu Olendrami, ponieważ pochodzili głównie z Holandii. Ta grupa ludności wykorzystała
swoją wiedzę z zakresu inżynierii wodnej i w krótkim czasie uczynniła z bagien i rozlewisk tereny urodzajne.
Zabytki olenderskiej kultury mennonickiej zachowały się do dziś w Przyłubiu, Makowiskach i w Otorowie.
Na mocy przywileju króla Zygmunta III z 1594 roku Stanisław Cichowski został, pierwszym dzierżawcą mennicy
w Bydgoszczy. Została ona otwarta w 1613 roku i funkcjonowała do 1688 roku, ponieważ postanowiono przenieść
ją do Warszawy. W 1617 roku biskup włocławski Paweł Wołucki sprowadził do Bydgoszczy zakon jezuitów.
To właśnie oni w latach 1637 - 1649 zbudowali kolegium jezuickie, którego gmach jest obecnie Ratuszem
Miejskim.
Ostatni okres dobrobytu Bydgoszczy w XVII wieku przypada na lata po 1630 roku, kiedy został odnowiony
zamek bydgoski, a pośrednictwo w handlu zbożem i solą ponownie ożywiło się po okresie zastoju w dobie
pierwszej wojny północnej. To z tego okresu pochodzi pierwszy historiograficzna relacja podkreślająca
znaczenie miasta. Jej autor, Szymon Starowolski w 1632 r. napisał: "Bydgoszcz jest miastem murowanym,
sławnym z kolegium księży Towarzystwa Jezusowego". W tej samej pracy wspomniane zostały też Solec i Koronowo.
Czas potopu szwedzkiego w latach 1655 - 1660 okazał się dla Bydgoszczy wyjątkowo nieszczęśliwym okresem.
Prawdopodobnie już w sierpniu 1655 roku miasto dostało się pod okupację szwedzką a jego mieszkańcy byli
systematycznie ograbiani przez najeźdźców z północy. Dnia 27 kwietnia następnego roku, dzięki buntowi
mieszczan bydgoskich przeciwko okupantowi, Stefan Czarniecki odbił miasto. Niestety, krótko po jego wyjeździe
Szwedzi zdobyli je ponownie 26 maja, a po pięciu dniach przybył tu król Karol Gustaw. W połowie października
Polacy znów odbili miasto. Na przełomie października i listopada 1657 przybyli do Bydgoszczy król Polski
Jan Kazimierz wraz z małżonką Marią Ludwiką oraz książę pruski i elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm,
zwany Wielkim Elektorem z małżonką i licznymi dygnitarzami. PO negocjacjach, podpisano wówczas w mieście
traktaty welawsko-bydgoskie, ostatecznie uwalniające Prusy Książęce z (czysto już wtedy iluzorycznej)
zależności lennej od Rzeczypospolitej, a jednocześnie zapewniające porzucenie przez elektora wspierania
króla szwedzkiego. W maju 1658 roku Szwedzi po raz trzeci zdobyli Bydgoszcz, tym razem za pomocą podstępu.
Okupacja ta trwała do 18 maja, pomimo jej krótkiego trwania miasto poniosło olbrzymie straty materialne,
z których nie było w stanie się podnieść przez kolejne lata.
Także w pierwszej ćwierci XVIII wieku Bydgoszcz była areną licznych działań wojennych. Okres trzeciej
wojny północnej w latach 1700 - 1721 przyniósł miastu kolejne zniszczenia. W tym czasie w mieście przebywali
Sasi, Szwedzi, Rosjanie oraz partyzanci polscy. Zarazy dodatkowo zwiększyły skalę upadku miasta.
Pod zaborem pruskim
Następne lata nie przyniosły Bydgoszczy polepszenia sytuacji. Już w 1733 roku wojska rosyjskie w pościgu
za królem-elektem Stanisławem Leszczyńskim wkroczyły do miasta, a za nimi później także wojska saskie.
Po ich wycofaniu się ograbioną Bydgoszcz nawiedziła klęska głodu. Podczas wojny siedmioletniej, w latach
1756 - 1763 miasto musiało z kolei zapewnić zakwaterowanie wojskom rosyjskim maszerującym na Brandenburgię.
W 1759 roku pruska armia zniszczyła magazyny w Bydgoszczy, ale mimo tego Rosjanie nadal wykorzystywali
miasto jako centrum kwaterunkowe i bazę zasobów gospodarczych. Pruska oraz polska armia przybyły do miasta
w lipcu 1763 roku i korzystały z jego magazynów. Także w czasie konfederacji barskiej (1768-72) okolice
Bydgoszczy były areną działań wojennych.
W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku Bydgoszcz wraz z okolicą (w tym cysterskimi posiadłościami
wokół Koronowa i Solcem) znalazły się w zaborze pruskim znalazła się w granicach zaboru pruskiego. Dramatyczne
położenie miasta i ziemi bydgoskiej w tym okresie uwidaczniają zarówno inwentarze oraz lustracje dóbr,
jak i późniejsze świadectwa. Wystarczy wspomnieć, że według Michała Balińskiego i Tymoteusza Lipińskiego
w 1772 r. w Bydgoszczy zamieszkiwało ledwie 600 osób (wyłącznie katolickiego wyznania), a dawna zabudowa
leżała w gruzach.
Koronowo liczyło w roku 1772 706 mieszkańców - a więc więcej niż Bydgoszcz. XIX wiek był także czasem
ożywienia gospodarczego tego miasta. Powstawały tu młyny, tartaki oraz cegielnia. Koronowo zostało małym
ośrodkiem handlowo-rzemieślniczym, co było spowodowane bliskością Bydgoszczy stanowiącej centrum gospodarki
regionu. Po 1819 roku, kiedy doszło do kasacji Zakonu Cystersów, należący do niego kościół zyskał status
parafialnego, a zabudowania klasztorne przystosowano na więzienie.
Zmiana przynależności państwowej Bydgoszczy przyniosła miastu korzyści ekonomiczne. Z okresu bezpośrednio
po pierwszym rozbiorze w Bydgoszczy zachował się budynek Miejskiej Biblioteki Publicznej wybudowany w
latach 1774 - 1778 jako budynek deputacji kameralnej, następnie od 1871 będący siedzibą sądu, a od 1905
roku budynkiem biblioteki. W latach 1773 - 1775 rozpoczęto także budowę strategicznej dla wschodniej
części państwa pruskiego drogi wodnej: Kanału Bydgoskiego, łączącego Noteć (a przez nią Wartę i Odrę)
z Wisłą, który później w latach 1792 - 1805 był modernizowany. Jego budowę zaplanowano jeszcze przed
zaborami. Rozwój Bydgoszczy był wspierany przez króla pruskiego Fryderyka II także na inne sposoby. Na
terenie miasta prowadzono akcję germanizacyjną, która związana była z próbą stworzenia w Bydgoszczy centrum
pruskiej administracji. Dzięki działaniom władz pruskich miasto stało się dużym ośrodkiem przemysłowym.
Z okresu budowy Kanału Bydgoskiego pochodzą także spichlerze przy ulicy Grodzkiej. Wraz z nią zaczął
się nowy okres zagospodarowania Wyspy Młyńskiej, która miała się stać centrum Młynów Królewskich. Prace
na Wyspie rozpoczęto już w 1774 roku. Pod koniec XVIII wieku powstał także gmach dzisiejszego budynku
PZU przy ulicy Grodzkiej, który wzniesiono jako budynek rafinerii cukru trzcinowego, a do jego budowy
wykorzystano cegły z zamku bydgoskiego.
W jesieni 1806 roku miasto zajęli Francuzi, a od 1807 roku znalazło się ono w granicach Księstwa Warszawskiego.
W nowej strukturze administracyjno-państwowej Bydgoszcz awansowała do rangi stolicy departamentu. Dnia
18 stycznia 1813 roku armia rosyjska podążając za wycofującymi się wojskami Napoleona, zdobyła Bydgoszcz.
Kolejny raz miasto musiało zaspokajać potrzeby wojska stacjonującego w mieście i okolicach. Po Kongresie
Wiedeńskim Bydgoszcz ponownie znalazła się w zaborze pruskim, w obrębie tzw. Wielkiego Księstwa Poznańskiego,
zostając stolicą jednej z dwóch jego rejencji. Był to okres kiedy miasto - zwane też "Małym Berlinem"
- osiągnęło najwyższą przed I Wojną Światową rangę i skalę rozkwitu gospodarczego. Stwierdzenie to odnieść
można również do pozostałej części powiatu. Rządy pruskie (po 1871 - niemieckie) wpłynęły też na ukształtowanie
istniejącego w znacznej mierze do dziś obrazu kulturowego całego regionu. Dowodem na to są bardzo liczne,
charakterystyczne, zasadniczo nie tynkowane budynki z czerwonej cegły. Szczególnie dużą i cenną grupę
wśród nich stanowią obiekty użyteczności publicznej (gmachy urzędowe, szkoły), zakłady przemysłowe oraz
świątynie miejskie i wiejskie, w znacznej mierze protestanckie, budowane dla napływających w dużej liczbie
osadników niemieckich. W XIX wieku w samej Bydgoszczy zbudowano wiele ocalałych do dziś zabytków. W tym
czasie powstała większość budynków znajdujących się na Wyspie Młyńskiej. Dzisiejsza Karczma Młyńska pochodzi
z 1835 roku i pierwotnie pełniła funkcje budynku magazynowego. W roku 1849 powstał zespół największych
budowli na Wyspie Młyńskiej tzw. "Młyny Rothera" a w latach 1859-61 wzniesiono również Młyn Camphausena
tzw. Czerwony Spichlerz. Natomiast w 1899 roku willowy budynek mieszkalny dla członków zarządu, dzisiejszy
Dom Leona Wyczółkowskiego. Głównymi zabytkami architektonicznymi z XIX wieku, poza licznymi kamienicami
są: Siedziba Regencji Bydgoskiej wybudowana w latach 1834-36 i zaprojektowana przy współudziale architekta
Karla Friedricha von Schinkla. Obecnie pełni ona rolę Urzędu Wojewódzkiego. W drugiej połowie XIX wieku
rozwój gospodarczy miasta przyspieszyło powstanie węzła wodnego oraz otwieranie począwszy od 1846 połączeń
kolejowych, m. in. z Prusami Wschodnimi (1851), Warszawą (1862), Gdańskiem i Poznaniem, a potem stopniowo
mniejszymi ośrodkami. W Bydgoszczy powstał duży dworzec kolejowy, miał tu swoją siedzibę zarząd kolei
na obszar całej wschodniej części państwa pruskiego, i od tej pory miasto jest nieprzerwanie ważnym węzłem
komunikacyjnym. Także dzięki kolei miasto stało się ważnym ośrodkiem m.in. przemysłu metalowego i budowy
maszyn. Siedziba Dyrekcji Kolei w Bydgoszczy wybudowana została w latach 1886 - 1889, zaś kompleks Poczty
Głównej powstał w latach 1883 - 1885. W XIX powstał także budynek Teatru Miejskiego który w 1945 roku
uległ zniszczeniu podczas działań wojennych. W okresie XIX i I poł. XX wieku wzniesiono także kilka obiektów
sakralnych, m. in.: kościół pw. śś. Piotra i Pawła w latach 1872 - 76, kościół
pw. św. Andrzeja Boboli
(1900 - 1903), kościół pw. św. Józefa (1904 - 1906), kościół św. Trójcy (1910 - 1912), kościół
pw. Najświętszego
Serca Pana Jezusa w latach 1910 -12.
Solec Kujawski, podobnie jak pozostałe miasta powiatu bydgoskiego, w drugiej połowie XVII wieku i w XVIII
wieku niszczony był przez zarazy, żywioły i przez wojny. Kiedy w 1772 roku wcielono go do zaboru pruskiego,
liczył zaledwie 45 rodzin. Ponowny rozwój nastąpił w drugiej połowie XIX w związku z budową linii kolejowej
z Bydgoszczy do Torunia w 1861 roku oraz powstawaniem w późniejszych latach zakładów przemysłowych. Zwarta
zabudowa centrum tego miasta oraz obie jego zabytkowe świątynie (dawniej: katolicka i ewangelicka) pochodzą
z drugiej połowy XIX i początku XX wieku. W okresie panowania pruskiego w miejscowości Ostromecko w 1849
roku wybudowano obszerny klasycystyczny pałac.
Powrót ziemi bydgoskiej do Polski i jej dzieje w XX wieku
W czasie Powstania Wielkopolskiego w zimie 1919 w Bydgoszczy znalazło się wielu ochotników, którzy wzięli
w nim udział. Ciężkie walki powstania toczyły się pod pobliskim Szubinem, a najbliżej Bydgoszczy podeszły
oddziały poznańskie, zajmując wieś Brzoza Bydgoska, położoną zaledwie kilka kilometrów na południe od
miasta. Nie zdecydowano się jednak na szturm Bydgoszczy z powodu siły stacjonującego tu niemieckiego
garnizonu i znacznego wówczas stopnia germanizacji miasta sięgającego między 70 a 80% ogółu mieszkańców.
Dlatego wojsko polskie wkroczyło do miasta dopiero 20 stycznia 1920 roku, na podstawie postanowień Traktatu
Wersalskiego, przywracając je tym samym w granice odrodzonej Rzeczypospolitej Polskiej. Bydgoszcz została
początkowo włączona do województwa poznańskiego, a rejencja bydgoska uległa likwidacji. Miasto pozostało
największym miastem powiatowym w województwie poznańskim aż do 1938 roku, kiedy to Bydgoszcz włączono
do województwa pomorskiego z siedzibą władz w Toruniu. W okresie 1920-1939 nastąpiła szybka repolonizacja
miasta, wielokrotnie wzrósł także jego obszar, dochodząc do samej linii Wisły, pojawiły się także nowe
gałęzie przemysłu. Miasto było także ważnym ośrodkiem militarnym, licznie stacjonowało tu polskie wojsko.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego, w 1923 roku utworzono Muzeum Miejskie, które mieściło się
w kamienicy przy Starym Rynku. W okresie międzywojennym powstało 6 nowych kościołów m.
in: św. Wincentego
a' Paulo, Bazylika Mniejsza w latach 1925 - 38 oraz św. Stanisława Biskupa i Męczennika z 1925.
Do Koronowa oddziały polskie wkroczyły 26 stycznia 1920 roku, przyłączając miasto do Polski. Administracyjnie
miasto zostało przyłączone do powiatu bydgoskiego w ówczesnym województwie poznańskim. Z dniem 1 kwietnia
1938 cały powiat przeszedł do województwa pomorskiego. Przemysł w okresie międzywojennym w Koronowie
był słaby, a główną składową gospodarki stanowiło rolnictwo.
Podczas kampanii wrześniowej Bydgoszcz, opuszczona przez polskie oddziały, została zajęta przez Niemców
3 września 1939. Jednak w pierwszych dniach wojny doszło do utarczek wycofujących się jednostek polskich
z niemieckimi dywersantami wśród których większość stanowili miejscowi Niemcy. Część z nich pojmano i
z wyroku sądów doraźnych rozstrzelano. Fakt ten wykorzystała propaganda hitlerowska, ukazując stronę
polską w niekorzystnym świetle, a nawet uzasadniając tym wydarzeniem samą napaść na Polskę. W propagandowych
tekstach i audycjach niemieckich nadano temu incydentowi nazwę "Bromberger
Blutsonntag" - czyli "bydgoskiej
krwawej niedzieli". Natychmiast po wkroczeniu wojska niemieckiego rozpoczęto także represje na polskiej
ludności. Publiczne rozstrzelanie członków polskich elit (m.in. licznych przedstawicieli duchowieństwa
i urzędników) na bydgoskim Starym Rynku upamiętnia monumentalny pomnik. Egzekucje odbywały się jednak
także w innych miejscach: m.in. w Tryszczynie i w tzw. "Dolinie Śmierci" w pobliżu Fordonu), wielu Polaków
deportowano wówczas do tworzonych obozów koncentracyjnych. Już w grudniu 1939 przeprowadzono także szeroko
zakrojoną akcję wysiedlania polskiej ludności z Bydgoszczy. Do domów wytypowanych Polaków wchodzili żołnierze,
dając im kilkadziesiąt minut na spakowanie wyznaczonej ilości rzeczy (płaszcz, sztućce w liczbie przypadającej
na ilość osób) i transportując ich na dworzec, umieszczając w towarowych wagonach. Pociągi z wysiedlonymi
docierały do Generalnego Gubernatorstwa (m.in. na Lubelszczyznę, w okolice Lubartowa), gdzie otwierano
wagony i pozostawiano ich swemu losowi.
Bydgoszcz została wcielona do Rzeszy i włączona do okręgu Gdańsk - Prusy Zachodnie. W rejencji bydgoskiej
Niemcy ustanowili siedem powiatów. Powiat bydgoski poza miastem zamieszkiwało niemal sześćdziesiąt tysięcy
osób. Także w mniejszych ośrodkach ,zwłaszcza w Koronowie, okupanci niemieccy realizowali planową akcję
ucisku miejscowej ludności, eksterminacji jej elit oraz rabunku lub niszczenia kulturalnych dóbr polskich.
Oblicza się, że w latach 1939-1945 na skutek działań wojennych lub represji życie straciło około 12 tysięcy
Polaków z Bydgoszczy i powiatu, a znacznie większa liczba padła ofiarą wysiedleń i wywózek do pracy przymusowej.
W samej Bydgoszczy nazistowskie władze rozpoczęły akcję nadawania miastu "niemieckiego oblicza", wyburzając
w tym celu całe szeregi domów, a nawet pierzeje Starego Rynku. Na skraju miasta i Puszczy Bydgoskiej
wzniesiono na potrzeby wojenne wielkie zakłady produkcji prochu "Dynamit AG
Vorm. Alfred Nobel &
CO Bromberg".
Od roku 1945 do współczesności
W drugiej połowie stycznia ziemia bydgoska została wyzwolona przez oddziały Armii Sowieckiej, (prawobrzeżna
Bydgoszcz już 24 stycznia, Koronowo - w dniu 26 stycznia). W marcu 1945 roku w mieście i powiecie ustanowiono
na powrót polską administrację. Bydgoszcz stała się tymczasową stolicą województwa pomorskiego, a następnie
- po reformie administracyjnej w 1950 roku - stolicą nowo powołanego województwa bydgoskiego. Określiło
to na trwałe nową rangę miasta oraz wpłynęło na jego dalszy rozwój. W latach powojennych Bydgoszcz szybko
się powiększała, stając się miastem leżącym już nie tylko nad Brdą, ale także nad Wisłą. W latach czterdziestych
i pięćdziesiątych miasto stało się znów dużym ośrodkiem wojskowym i garnizonowym, co w pewnym stopniu
przyczyniło się do jego rozwoju. Między innymi w 1948 powołano do istnienie Zjednoczone Zakłady Rowerowe
(późniejszy "Romet"), które na dziesięciolecia uzyskały sobie wiodącą markę w kraju jako producent rowerów
i motorowerów. W latach pięćdziesiątych Bydgoszcz przekształciła się w wielobranżowy ośrodek przemysłowy
o bardzo zróżnicowanej strukturze produkcji. Rozwijał się tu przemysł elektrotechniczny (m.in. produkcja
baterii i akumulatorów), maszynowy, drzewny, spożywczy oraz chemiczny. Sytuacja ta utrzymywała się przez
kolejne dziesięciolecia. W tym czasie najważniejszym wydarzeniem w historii Koronowa było utworzenie
zalewu i budowa hydroelektrowni i na potrzeby energetyczne: w latach 1956-62 zbudowane zostały zapora
i hydroelektrownia, a także spiętrzono wody Brdy.
W 1975 roku dotychczasowy obszar województwa bydgoskiego został podzielony na trzy mniejsze województwa
(obok bydgoskiego: toruńskie i włocławskie). Bydgoszcz nie utraciła jednak rangi stolicy województwa
bydgoskiego. Ogromne znaczenie miało dla miasta przyłączenie w 1973 roku samodzielnego dotąd Fordonu.
Zbudowano również wiele nowych osiedli mieszkaniowych. W latach siedemdziesiątych zapoczątkowano ponadto
zagospodarowanie Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku w Myślęcinku).
Rok 1989 otworzył nowe możliwości dla rozwoju ekonomicznego. Jednak restrukturyzacji i nowym warunkom
funkcjonowania nie sprostało wiele przedsiębiorstw. Upadła cześć znaczących i dużych przedsiębiorstw.
Po reformie administracyjnej kraju w 1999 roku został utworzony powiat ziemski bydgoski, a miastem powiatowym
stała się Bydgoszcz. Od tego roku miasto pełni również funkcję siedziby wojewody kujawsko-pomorskiego.
Po II wojnie światowej wzniesiono w Bydgoszczy nowy gmach Teatru Polskiego (w 1948 roku), Filharmonię
Pomorską w latach 1954 -58 oraz Operę Novą w 2006 roku. Bydgoszcz stała się również ważnym ośrodkiem
akademickim. W 2005 roku na bazie wcześniej funkcjonującej Akademii Bydgoskiej, utworzono tu Uniwersytet
Kazimierza Wielkiego, a w 2006 roku Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy (wcześniej Akademia Techniczno-Rolnicza).
Innym istotnym wydarzeniem podnoszącym rangę miasta było utworzenie w 2004 roku Diecezji Bydgoskiej.
Po okresie zastoju w ostatnich latach zaczął ponownie rozwijać się również Solec Kujawski. W pobliżu
miasta w latach 1998-99 wybudowano maszt radiowy. Ostatnio podjęte przedsięwzięcia, mające istotny wpływ
na rozwój miasta Kujawskiego to oddanie do użytku w 2000 roku Ośrodka Sportu i Rekreacji oraz otwarcie
w 2008 roku Jura Parku, stanowiącego znaczący magnes turystyczny. Stworzenie Szlaku Cysterskiego (pętli
pomorskiej) i stopniowa modernizacja jego oferty, a także poprawiająca się koordynacja i promocja tego
systemu stworzyły nowe szanse dla Koronowa i Byszewa. Podejmowane inwestycje w centrum Bydgoszczy, a
także rozwijanie oferty i powołanie nowych placówek muzealnych (m.in. nowatorskiej ekspozycji Exploseum
w 2011) wyznaczają także nowe możliwości dla Bydgoszczy jako ośrodka turystyki kulturowej.
Literatura:
Bykowski W., 2011, Atrakcje Bydgoszczy i okolic, Bydgoszcz
Chrzanowski T., Kornecki M., 1977, Katalog zabytków sztuki w Polsce.t. 11, z. 3, Dawne województwo bydgoskie, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa
Galon R, 1967, Położenie i zasadnicze cechy geograficzne, [w:] Województwo bydgoskie, Bydgoszcz
Biskup M. (red.), 1991, Historia Bydgoszczy, t. 1, Do roku 1920, BTN, Warszawa-Poznań
Biskup M. (red.), 1999, Historia Bydgoszczy, t. 2 cz. 1, 1920-1939, BTN, Bydgoszcz
Biskup M. (red.), 2004, Historia Bydgoszczy, t. 2 cz. 2, 1939-1945, BTN, Bydgoszcz
Janiszewska - Mincer B., 2001, Solec Kujawski. Dzieje miasta i okolic do 1806, Toruń
Jeleniewski M. K., 2006, Inny niż wszystkie - powiat bydgoski, Starostwo Powiatowe, Bydgoszcz
Ranuszkiewicz E. (red.), 2000, Powiat bydgoski: turystyka, Bydgoszcz
Kabaciński R., 1994, Miasto i mennica. Kartka z dziejów staropolskiej Bydgoszczy
[w:] 400-lecie mennicy bydgoskiej 1594 - 1994, Referaty z sesji numizmatycznej, Bydgoszcz
Kabaciński R., 1970, Rejestry ekonomiczne miasta Bydgoszczy z lat 1742 -
1765, Źródła do dziejów Bydgoszczy, nr 6, Bydgoszcz
Biskup M. (red.), 1968, Koronowo. Zarys dziejów miasta, Bydgoszcz
Loose I., 2009, Renowacja obiektów dziedzictwa kulturowego na terenie Wyspy Młyńskiej w
Bydgoszczy, Bydgoszcz
Górski Z., Pakulski J., Tomczak A. (red.), 1996, Lustracje województwa wielkopolskiego i kujawskiego 1659 -
1665. cz. 2, Toruń
Mietz A., 1980, Polskie zbiory źródeł kartograficznych do studiów nad rozwojem i dziejami Bydgoszczy z lat 1772 - 1806 [w:] Prace Komisji Historii
BTN, t. 14, Warszawa - Poznań
Mietz A., 2001, Województwo kujawsko-pomorskie - pytanie o region [w:] Prace Komisji Historii, t. 17, Bydgoszcz
Mikos v. Rohrscheidt A., 2010, Regionalne szlaki tematyczne. Idea, potencjał,
organizacja, Wyd.
Proksenia, Kraków
Mincer F., 1981, Gród bydgoski i jego pierwsi kasztelanowie [w:] Kalendarz Bydgoski, Bydgoszcz
Parucka K., Raczyńska-Mąkowska E., 1997, Katalog zabytków województwa
bydgoskiego, Bydgoszcz
Potomski C., 1968, Pradzieje Bydgoszczy, [w:] Dzieje Bydgoszczy: calendarium, Guldon Z. (red.) Bydgoszcz
Starowolski S., 1976, Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego […], Kraków
Umiński J., 1996, Bydgoszcz. Przewodnik, Bydgoszcz
Wróbel Z., 2011, Bydgoszcz : przewodnik turystyczno-kulturalny, Bydgoszcz
www.powiat.bydgoski.pl (dostęp 18.09.2013)
www.bydgoszcz.pl (dostęp 18.09.2013)
www.turystyka.torun.pl (dostęp 18.09.2013)
www.koronowo.pl (dostęp 18.09.2013)
|
