|
Michał Suszczewicz
Zarys historii ziemi głogowskiej
Prehistoria
Pierwsze zorganizowane grupy ludności pojawiły się w okolicach dzisiejszego Głogowa w schyłkowym paleolicie (8800-7900 lat p.n.e.). Było to związane z ocieplaniem się klimatu po recesji lodowca skandynawskiego.
Przez wiele tysięcy lat ten teren był miejscem pojawiania się koczowników, a dopiero znacznie później stałego osadnictwa. Na terenie powiatu głogowskiego znajduje się wiele przykładów pozostałości po kulturach społeczeństw neolitycznych. Również w kolejnych okresach prehistorycznych ludzie pozostawili po sobie wiele przedmiotów, które - odnalezione przez archeologów - są wystawione w głogowskim muzeum.
Średniowiecze
W okresie wczesnego średniowiecza obszar dzisiejszego powiatu głogowskiego charakteryzował się bardzo znaczną gęstością zaludnienia. Na pobliskim terenie znajdowało się ponad 20 grodów, co było bardzo znaczną ilością w porównaniu do ogółu terenów dużą wartością w porównaniu z całym obszarem zamieszkanych przez Słowian.
Jednym z takich grodów był ośrodek znajdujący się na terenie dzisiejszego Głogowa. Był to gród plemienny, datowany na połowę X wieku. Znajdował się w pobliżu historycznego ujścia Baryczy do Odry. Niedaleko od niego istniała również przeprawa przez Odrę,
gdzie prawdopodobnie przebiegały szlaki handlowe.
We wczesnym średniowieczu na terenie Głogowa i okolic osiedliło się plemię Dziadoszan, wymieniane już w dziele tzw. Geografa Bawarskiego z polowy IX wieku. Zajmowało ono tereny nieco na północ od obecnego Głogowa oraz na południe od niego, w okolicy Ścinawy. Razem ten teren obejmował około 3 tysięcy km2 powierzchni. Istniało tam około 20
„civitates”, czyli większych osad, którą to liczbę podaje Geograf Bawarski.
Osadnictwo w okolicach Głogowa znacznie się zagęściło z racji bardzo dobrych warunków do uprawiania roli oraz wysokiej żyzności występujących tutaj gleb. W drugiej połowie X w. (raczej pod koniec tego okresu) okolice Głogowa zostały przyłączone do państwa Piastów. Spowodowało to przekształcenie dotychczasowej sieci grodowej. Na miejscu istniejących nowi władcy ustalili własnych zarządców, przy czym niektóre dotychczas funkcjonujące grody zostały opuszczone lub nawet zniszczone.
W Głogowie w X wieku następuje zniszczenie dotychczasowego grodu plemiennego
i zastąpienie go przez nowo wybudowany gród państwowy. Ten znajdował się odtąd
na wyspie Ostrów Tumski. Ponadto w najbliższych okolicach Głogowa powstało kilka nowych osad ściśle związanych z działalnością grodu. Głogowski gród składał się
z właściwego grodu oraz podgrodzia, które na początku XII wieku opisywał w swojej kronice Gall Anonim. Gród spełniał funkcje administracyjno-obronne dla tej części Śląska w ramach państwa Piastów. Istniał on aż do XIII wieku, po czym grunty przejął Kościół, a na wale obronnym zbudowano kolegiatę ufundowaną przez Konrada I głogowskiego.
Pod roczną datą 1010, w kronice Thietmara po raz pierwszy została zapisana nazwa grodu
(Glogua), kiedy to podczas wojny Bolesława Chrobrego z Henrykiem II dwukrotnie był on oblegany przez wojska cesarskie. Kolejny raz Głogów był oblegany 100 lat później, w 1109 roku. Było to związane z konfliktem pomiędzy Bolesławem Krzywoustym a cesarzem rzymsko-niemieckim Henrykiem V. Działania wojenne były prowadzone od Krosna Odrzańskiego po Wrocław. Po drodze wojska cesarskie oblegały również Głogów. Z obroną Głogowa wiąże się znany przekaz historyczny. Według niego, po zdobyciu przez Niemców podgrodzia mieszkańcy grodu poprosili o rozejm, by skontaktować się z księciem. Jednak warunkiem było oddanie jako zakładników synów ważnych dostojników grodowych. Po wygaśnięciu rozejmu cesarz nie dotrzymał swojego słowa i nadal przetrzymywał zakładników. Ostatecznie zostali oni przywiązani do machin oblężniczych i wykorzystani jako żywe tarcze przeciw obrońcom grodu. Pomimo tragicznych okoliczności (konieczności strzelania do własnych dzieci) obrońcy odparli ataki i utrzymali gród. Wojska cesarskie skierowały się wówczas w stronę Wrocławia, gdzie (w nie do końca wyjaśnionych okolicznościach) odniosły porażkę i wycofały się z Polski. Obecnie na placu przed zamkiem można oglądać pomnik ku czci „dzieci głogowskich”, a jedna z ulic w mieście nosi ich miano.
Głogów już podczas wspomnianego najazdu był prawdopodobnie grodem kasztelańskim. Zasięg terytorialny tej kasztelanii obejmował ziemie od Krosna Odrzańskiego, aż po teren na południe od Głogowa. Książę Bolesław Krzywousty mając na celu obronę kraju przed kolejnymi najazdami niemieckimi utworzył z kilku przygranicznych kasztelanii marchie graniczne. W tym pasie obronnym znalazła się również marchia głogowska. Jednak
po około stu latach zagrożenie minęło i funkcja militarna kasztelanii głogowskiej zanikła.
W połowie XII wieku rozpoczęło się rozbicie dzielnicowe monarchii piastowskiej. Ten aspekt dotknął również Głogowa. Początkowo gród leżał w granicach dzielnicy śląskiej. Rozwijał się bardzo prężnie. Również okolica, która posiadała dość żyzną ziemię, była silnie zasiedlana przez nowych osadników z obszaru Niemiec, chętnie i masowo tu sprowadzanych przez kolejnych piastowskich władców śląskich. Wraz z nimi pojawiły się nowe lokacje miejskie na prawie niemieckim.
Na początku XIII wieku przez krótki okres Głogów posiadał status stolicy księstwa. Jego istnienie było jednak bardzo krótkie ze względu na szybką śmierć księcia Konrada, syna Henryka Brodatego. Obok tego krótkiego epizodu znaczenia politycznego, Głogów stawał się również ważnym ośrodkiem życia kościelnego. W XII wieku ufundowano tu kolegiatę, przy której działali kanonicy. Podczas podziałów metropolii wrocławskiej na mniejsze jednostki, w mieście ulokowano archiprezbiteriat (odpowiednik
dekenatu), a kilka lat później archidiakonat (region kościelny) obejmujący szereg mniejszych jednostek
(archiprezbiteriatów), rozsianych w północnej części Dolnego Śląska.
Podczas podziału Śląska na dwie dzielnice w 1248 roku rozpoczął się proces dezintegracji tej dzielnicy. Głogów początkowo został przydzielony do dzielnicy księcia Bolesława Rogatki, który rządził w Legnicy. Jego zachowanie, cechujące się brakiem poszanowania ludności i rycerstwa głogowskiego spowodowało przekazanie władzy w ręce Konrada, który w 1251 roku utworzył udzielne księstwo głogowskie. Składało się ono z: Głogowa, Bytomia (Odrzańskiego), Krosna (Odrzańskiego), Sądowelu, Ścinawy oraz Żagania. Książę Konrad aktywnie rozwijał swoją dzielnicę. Lokował na prawie niemieckim miasta: Głogów (1253), Szprotawę, Bytom oraz Kożuchów. Wzmacniał również kolonizacje swoich ziem. Rozbudował kolegiatę i pozycję Kościoła w księstwie. Po śmierci księcia Konrada w 1273/74 roku, przez kolejnych kilka lat księstwo nie posiadało pełnoletnich władców. Dopiero w 1278 roku doszło do podziału państwa na trzy części. Północną część z Żaganiem, Krosnem i Zieloną Górą otrzymał
Przemko, centralna część głogowska z Kożuchowem i Bytomiem przypadła Henrykowi, natomiast pozostała część ze Ścinawą, Lubinem i Wińskiem pozostała w rękach Konrada.
W 1281 roku książę Henryk głogowski został lennikiem księcia Henryka IV Prawego, władcy księstwa wrocławskiego. Podział księstwa osłabił pozycję księcia wobec sąsiadów, jak i samych mieszkańców. Pomimo to Henryk starał się rozwijać swoje księstwo, m.in. w 1288 roku lokował miasto Górę. Jednakże w czasie jego rządów pogorszyły się stosunki z Kościołem. Było to bardzo ważne, ponieważ w mieście istniały już dwa klasztory: Dominikanów i Franciszkanów oraz kolegiata z jej kapitułą. Ostatecznie działania książąt ze wszystkich części z czasem doprowadziły do zjednoczenia księstwa.
Na arenie ogólnopolskiej książę Henryk Głogowski popierał Henryka IV Prawego w staraniach o tron krakowski. Jednak przeszkodziła w tym śmierć tego ostatniego. Henryk głogowski otrzymał w spadku po nim księstwo wrocławskie. Jednakże mieszczaństwo wrocławskie powołało jako swego władcę księcia legnickiego. Skutkiem kompromisu miedzy władcami księstwo głogowskie zostało powiększone o kilka miast na wschód
od Głogowa. Kolejna okazja do powiększenia terenów władztwa Henryka pojawiła się po śmierci księcia wielkopolskiego i króla Przemysła II w roku 1296. Jednak po początkowych sukcesach (m.in. zajęciu Poznania) książę musiał się zrzec połowy Wielkopolski na rzecz Władysława Łokietka. Na mocy układu krzywińskiego z 1296 roku Henrykowi przypadła ziemia poznańska i pomimo serii następujących konfliktów ta część Wielkopolski na szereg lat stała się częścią księstwa Henryka. Także i on posiadał ambicje zjednoczenia monarchii piastowskiej czego dowodem jest choćby przyjęcie przez niego tytułu dziedzica Królestwa Polskiego w 1301 roku. Jednakże działania Wacława czeskiego oraz Władysława Łokietka skutecznie utrudniały realizację tego planu. Ostatecznie w 1309 wraz ze śmiercią Henryka Głogowskiego ostatecznie umiera idea zjednoczenia kraju w pod rządami książąt śląskich.
Wraz ze śmiercią Henryka następuje także kolejny podział jego księstwa na dwie części. Wschodnią obejmująca ziemie od okolic Gniezna po Namysłów otrzymali Konrad i Bolesław. Ta część wkrótce na stałe odpadła od księstwa głogowskiego, stając się nowym księstwem oleśnickim. Pozostała część z Zieloną Górą, Żaganiem, Ścinawą oraz Poznaniem i Rogoźnem władana była wspólnie przez następców
Glogowczyka: Henryka, Jana i Przemka. Jednakże znów wewnętrzny podział państwa osłabił pozycję książąt. Władysław Łokietek przejął prawie całą Wielkopolskę pozostawiając w rękach książąt z Głogowa jedynie Wschowę. Jednak i to miasto zostało w 1343 roku zdobyte przez Kazimierza Wielkiego.
W 1331 roku miasto Głogów wykupuje wójtostwo od księcia, co skutkuje zmniejszeniem zależności mieszczaństwa głogowskiego od władcy. Jeszcze w XIV wieku wybudowano w Głogowie pas murów obronnych, których fragmenty można do dziś oglądać na Starym Mieście oraz ratusz. W mieście istniał również zamek, który został ulokowany przy mostach prowadzących na Ostrów Tumski. Przy zamku od końca XIII wieku znajdowała się mennica książęca. W Głogowie już w XIII wieku funkcjonowały klasztory konkurujących zakonów żebraczych: dominikański i franciszkański. Od 1307 roku w mieście pojawiły się również Klaryski.
Na przełomie XIII i XIV wieku z biegiem lat Śląsk dostawał się w orbitę wpływów Królestwa Czeskiego. Po roku 1307 kolejni książęta piastowscy składali hołd lenny królowi Czech Janowi Luksemburskiemu. Podobnie uczynili książęta głogowscy. Jedynie Przemko ożeniony z córką Bolka Świdnickiego (który był sojusznikiem króla Polski), opierał się złożeniu hołdu. Jego rychła śmierć spowodowała przejęcie jego ziem przez króla czeskiego. Przez kilka kolejnych lat następowały liczne podziały księstwa i wymiany prowadzone przez monarchę dla zdobycia jak największego poparcia, jak i dochodu. Na skutek tego Głogów podupadł, a stolicą księstwa głogowskiego stał się Żagań.
Od 1360 roku Głogów i Bytom Odrzański zostają podzielone na dwie części: królewską i książęcą. Książęcą przejmuje książę Henryk (V) Żelazny, a królewską z nadania króla włada Bolko (II) Świdnicki. Przez kolejne lata Głogów, podobnie jak i całe księstwo, był podzielony na dwie części. Ten stan trwał aż do 1480 roku. Władcami połowy Głogowa przez pewien okres byli między innymi Piastowie cieszyńscy.
Na początku XV wieku sytuacja międzynarodowa uległa zmianie. Na Śląsk ruszyły wojska husyckie. Jakkolwiek Głogów i księstwo nie doznało dużych strat, kryzys gospodarczy odbił się także na miejscowej ekonomii. W 1439 roku wojska polskie pod dowództwem sędziego poznańskiego Abrahama Zbąskiego próbowały zdobyć Głogów
i włączyć go do Korony Polskiej. Działania wojenne nie powiodły się jednak i stan posiadania nie zmienił się. Po śmierci ostatniego z Luksemburgów (Albrechta I) zmiany na tronie czeskim obrały bardzo niekorzystny tor. W 1457 roku królem węgierskim został Maciej Korwin, natomiast czeskim - Jerzy z
Podiebradu. W rozgorzałym konflikcie o Czechy jeden z władców Głogowa – książę Henryk IX poparł Korwina, natomiast Władysław (Cieszyński) - króla Jerzego. Na Śląsku rozpoczęła się wojna. W jej trakcie w Głogowie w 1462 roku doszło do zawarcia sojuszu polsko-czeskiego pomiędzy królem Kazimierzem Jagiellończykiem a Jerzym z
Podiebradu. Jednym z jego ustaleń było przekazanie czeskiego tronu synowi Kazimierza – Władysławowi.
Po śmierci Jerzego z Podiebradu w 1471 roku, królem czeskim został obwołany Władysław Jagiellończyk. Podczas wojny o tron czeski wojska polskie uległy jednak Maciejowi Korwinowi, który w ten sposób zdobył zbrojnie koronę czeską. Zmiany nastąpiły również w księstwie głogowskim, gdzie po walkach władzę przejmuję Jan II. Z powrotem łączy on księstwo głogowskie w jedną całość. Również sam Głogów od 1480 roku staje się miastem jednolitym. Nowy czeski król Maciej Korwin opanował w 1489 roku całe księstwo głogowskie, a Jan II musiał zrzec się księstwa. Potem, pomimo wielu prób odzyskania dziedzictwa, pozostał już tylko władcą małego okręgu wołowskiego. Jan II - ostatni z książąt głogowskich zmarł w Wołowie w 1504 roku.
Po śmierci Macieja Korwina w 1490 roku Władzę w Głogowie z nadania nowego czeskiego króla, Władysława Jagiellończyka, przejmuje jego młodszy brat, pomniejszy król Polski, Jan Olbracht. Według umowy miał on rządzić Głogowem do czasu przejęcia tronu polskiego. Nastąpiło to niedługo później, bo w 1492 roku. Pomimo umowy Jan nie oddał jednak księstwa i rządził w nim aż do 1498 roku. Rok później namiestnictwo Śląska wraz
z władztwem głogowskim otrzymał kolejny młodszy brat Władysława – Zygmunt (późniejszy król Zygmunt Stary). Jego rządy w Głogowie bardzo dobrze wpłynęły na rozwój miasta i księstwa. Obudował in miedzy innymi miasto i zamek, ufundował nowe rzeźby na Bramie Odrzańskiej, wprowadził w księstwie jednolity system monetarny. Jednak po powołaniu Zygmunta na tron polski w 1506 roku, księstwo zostaje już na stałe włączone w skład Korony Czeskiej i jego terytorium podlega zarządowi komory królewskiej. W niewiele lat później, po wygaśnięciu czesko-węgierskiej linii Jagiellonów (w 1526 roku) Królestwo Czech wraz ze Śląskiem i ziemia głogowską zostaje włączone do władztwa Habsburgów.
Już w XV wieku miasto stało się ważnym ośrodkiem handlu pomiędzy Śląskiem
a Królestwem Polskim. Było jednym z ważniejszych ośrodków miejskich na Śląsku i liczyło około 10 tysięcy mieszkańców. Mieszkańcy często zapadali na różnorodne choroby, które przeradzały się w zarazy ograniczające liczebność społeczności miasta. Miały one miejsce miedzy innymi w latach 1295, 1315, 1362. W 1395 roku epidemia spowodowała śmierć 2000 mieszkańców miasta. Od XIV wieku w Głogowie istniała kanalizacja odprowadzająca ścieki do Odry. W połowie XV wieku założono wodociąg sprowadzający wodę zza miasta.
Głogów był również członkiem ligi miast śląskich, zawartej w 1310 roku. Był to związek mający na celu zwalczanie przestępców, w którego skład wchodziły oprócz Głogowa: Żagań, Kożuchów, Szprotawa, Ścinawa, Lubin, Góra, Wschowa, Krosno Odrzańskie oraz Zielona Góra. Znaczenie miasta podkreślało również wielu jego mieszkańców, którzy pełnili funkcje profesorów uniwersytetów w Lipsku czy Krakowie. Wśród nich był miedzy innymi doktor Jan z Głogowa, wybitny lekarz i astrolog, autor wielu ksiąg o tematyce medycznej. Z Głogowa pochodził również Kasper
Eylan, który przyczynił się do rozwoju drukarstwa na Śląsku. Z kolei w Krakowie wykładał inny Jan z Głogowa, który uczył na Uniwersytecie Jagiellońskim filozofii, geografii oraz astronomii. Był on pierwszym autorem, który podał w Polsce informacje o odkryciu Ameryki.
Okres nowożytny
Ważnym wydarzeniem rozpoczynającym ten okres historii miasta było nadanie przez Władysława Jagiellończyka w 1508 roku przywileju, dotyczącego niesprzedawania
i niezastawiania księstwa lub jego części. Jednak pomimo zapewnień, ten sam król już w trzy lata później zastawił część księstwa. Pomimo zmian związanych z zastawami, księstwo nie zmieniało właściwie swoich granic. Jedynym wyjątkiem, który pojawił się pod koniec XVII wieku było przekształcenie okolic Siedliska w wolne państwo stanowe władane przez rodzinę Schönaich. Księstwo było jednym z największych na Śląsku. Posiadało powierzchnię mniejszą tylko od dwóch księstw, a mianowicie opolsko-raciborskiego i świdnicko-jaworskiego.
W XVI wieku Głogów stał się bardzo ważnym ośrodkiem handlu pomiędzy cesarstwem a Królestwem Polskim i Wielkim Księstwem Litewskim. Miasto zawiązało wówczas silną współpracę handlową z Poznaniem, dla którego było wtedy najważniejszym partnerem handlowym. Pomimo znaczącego ruchu reformatorskiego, który na terenie Śląska rozpoczął się w latach 20. XVI wieku, w księstwie głogowskim pierwsze wystąpienie publiczne protestantów miało miejsce dopiero 40 lat później. Samym Głogowie, po rozpowszechnieniu idei reformacji do polowy XVI wieku, większość mieszkańców w mieście było ewangelikami, co poskutkowało przejęciem kościoła miejskiego i znacznie odbiło się na późniejszej sytuacji demograficznej miasta.
W 1618 roku Głogów, tak jak cały Śląsk stał się częścią teatru wojny 30-letniej. Był to konflikt polityczny (pierwotnie o koronę czeska) oraz religijny, toczony pomiędzy katolicką władzą cesarską, a protestanckim wyznaniem części poddanych miedzy innymi większością mieszkańców dziedzicznego księstwa głogowskiego. Od 1621 roku Głogów
i okolice zaczęły nachodzić wojska cesarskie. Stacjonowanie oddziałów na terenie księstwa pociągało za sobą duże wydatki miejscowej ludności na ich utrzymanie. Sytuację skomplikowały wkraczające na Śląsk wojska szwedzkie, które rozpoczęły działania wojenne już w 1625 roku. Spowodowało to wielkie straty materialne i koszty ciążące na mieszkańcach. W 1628 roku miejscowi przedstawiciele władzy cesarskiej odebrali protestantom kościół miejski. Ponadto w 1630 roku Głogów został przekształcony w twierdzę, przy czym wyburzono kilkadziesiąt domów oraz przedmieścia. Miasto zamknięto w mury nowoczesnych umocnień, które przez kilkaset lat dawały mu wprawdzie skuteczną ochronę, ale jednocześnie były bardzo znaczącym ograniczeniem w rozwoju ośrodka. Przez kolejne lata w księstwie pojawiały się na zmianę wojska cesarskie i protestanckie. Podobna sytuacja trwała w mieście, w którym raz przejmowali kontrolę katolicy, raz protestanci. Do końca wojny w mieście stacjonowali Szwedzi. W 1650 roku opuścili oni miasto w wyniku zawarcia pokoju westfalskiego (1648) a na ich miejsce wkroczyły wojska cesarskie.
W czasie wojny trzydziestoletniej z księstwa wyemigrowało wiele tysięcy protestantów, w tym znaczna część z samego Głogowa, który w czasie wojny z kilku tysięcy mieszkańców, pod jej koniec liczył kilkunastu mieszkańców. Leżące niedaleko Polkowice w ostatnim dziesięcioleciu wojny nie były w ogóle zamieszkane. Z kolei w Górze na 700 domów prawie 550 było pustych. Dzięki emigracji mieszkańców ziemi głogowskiej wiele przygranicznych miast polskich jak Rawicz, Leszno, Bojanowo, czy Wschowa odniosło sukces gospodarczy. Politycznym skutkiem dla księstwa było jego przejęcie przez brata cesarza Ferdynanda III, arcyksięcia Leopolda Wilhelma. Ponadto w Głogowie w ramach ugody towarzyszącej pokojowi westfalskiemu postanowiono zbudować „kościół pokoju”. Wobec ubóstwa mieszkańców zrujnowanego księstwa, zbiórkę pieniędzy w celu zdobycia środków na wybudowanie świątyni przeprowadzono w Saksonii. Głogowska budowla, wzniesiona zgodnie z tymi samymi restrykcjami, była podobna do tych, znajdujących się do dziś w Jaworze i Świdnicy - aktualnie obiektów posiadających status UNESCO. Jednakże sytuacja Głogowa (który był twierdzą i odgrywał rolę strategiczną) spowodowała, że tutejszy kościół nie zachował się do dzisiaj. W pozostałych miejscowościach księstwa specjalna komisja rekatolizacyjna przejmowała kościoły z rak protestantów i przekazywała
je katolikom. Krótko po zakończeniu wojny trzydziestoletniej (bo w roku 1651) niewielka placówka jezuicka, założona w Głogowie w roku 1625, została rozbudowana i stała się pełnoprawnym kolegium, co także sprzyjało ponownej katolicyzacji okolicy. Pełnia praw została przyznana protestanckim mieszkańcom dopiero po pokoju w Altranstadt w 1707 roku. Po tej ugodzie w głogowskich zborach protestanckich została powiększona obsada pastorów oraz założono szkołę ewangelicką.
W 1740 roku nastąpiła bardzo poważna zmiana w sytuacji międzynarodowej. Przejęcie tronu austriackiego przez Marię Teresę sprowadziło na Śląsk wojska pruskie króla Fryderyka II. Skutkiem tego wybuchły wojny śląskie (1740-42, 1744-45, 1756-63). W ich trakcie, w roku 1841, po kilkumiesięcznym oblężeniu wojska pruskie zdobyły Głogów. Aż do końca wojen śląskich miasto pozostało w rękach pruskich. Wojska austriackie atakowały wprawdzie tereny księstwa, lecz nie podjęły oblężenia jego silnie ufortyfikowanej stolicy. Po zakończeniu serii wojen śląskich, na mocy pokoju w Hubertusburgu (1763), Głogów wraz z niemal całą dzielnicą śląską na niemal dwa wieki stał się częścią Prus. Śląsk został podzielony na dwa departamenty. Śląsk Górny i Środkowy był zarządzany z Wrocławia, natomiast Dolny Śląsk posiadał stolicę w Głogowie. Liczba ludności w Głogowie po przejęciu przez Prusy wynosiła ponad 6300 mieszkańców.
Z dziejami księstwa w tym okresie wiążą się losy kilku znanych ludzi, którzy działali na jego terenie. Jednym z nich był Marcin
Opitz, który pisał książki w języku niemieckim, pomimo wciąż panującej generalnej tendencji do pisania łaciną. Kolejnym był dramatopisarz Andreas
Gryphius, który pracował w Głogowie przez wiele lat. Ta ostatnia wybitna postać została patronem głogowskiego teatru wybudowanego w Rynku.
Polityka państwa pruskiego w dziedzinie religi9jnej była zasadniczo odmienna od austriackiej, jako ze władcy Prus byli ewangelikami. Luteranom pozwolono
na budowę kościoła, pod która kamień węgielny położono w 1764 roku. Po 9 latach budowla została poświęcona i nadano jej miano „Łódź Chrystusowa”. Dzięki wygranej Prusaków pozycja głogowskich katolików uległa osłabieniu jednak zachowano dla nich swobodę wyznawania religii. Z zakonów, które istniały w mieście najgorsze represje spotkały jezuitów których wygnano z ich klasztoru i uwikłano w proces o zwrot majątków ziemskich przejętych przez wcześniejszą obsadę. Ostatecznie do lat 70. XVIII wieku zakon został rozwiązany i jego istnienie w Głogowie ostatecznie zakończyło się. Od 1793 roku Głogów przestał być także miastem przygranicznym, ponieważ pobliska Wschowa została włączona do Królestwa Prus na mocy drugiego rozbioru Polski.
Wiek XIX
Początkowe lata tego okresu dla miasta są związane z Napoleonem i jego kampaniami wojennymi. Pierwsze oddziały francuskie pojawiły się pod Głogowem 7 XI 1806 roku.
Po około miesiącu walk oblężniczych miasto dostało się w ręce żołnierzy napoleońskich (kapitulacja nastąpiła 3 XII 1806 roku). Cały sprzęt wojskowy, żywność i leki zostały zarekwirowane przez oblegających. Straty ekonomiczne miasta były bardzo duże. Liczono
je na ponad 106 tysięcy talarów.
Po układzie w Tylży w 1807 roku Głogów wraz ze Szczecinem i Kostrzynem został zastawiony Francuzom. Poza tym Prusy musiały odstąpić Francji cześć ze swoich terytoriów oraz zapłacić 140 mln franków odszkodowania. Głogów był okupowany przez wojska napoleońskie przez ponad 7 lat. Przez ten okres w mieście stacjonowało od 2 do 3 tysięcy żołnierzy. Wskutek tego straty miejskie w samym okresie 1806-1810 wyniosły ponad 1,2 mln talarów. Przez czas okupacji w mieście pojawiał się Napoleon. Pierwszy raz cesarz zawitał do miasta wracając z Tylży w 1807 roku, ostatni - w 1812. W 1810 roku w Prusach zlikwidowano zakony. W mieście również dokonano rozwiązania tych zakonów, które w Głogowie dotychczas funkcjonowały. Francuska okupacja Głogowa zakończyła się w 1814 roku. Przez lata okupacji obcych wojsk miasto pogrążyło się w kryzysie ekonomicznym. Jednakże w następnych latach rozwój miasta przyniósł wzrost zasobności i lepsze nastroje mieszkańców miasta.
Na początku XIX wieku miasto pomimo niewielkiej powierzchni ograniczonej fortyfikacjami liczyło ponad 11 tysięcy mieszkańców. Głogów był wówczas co do wielkości drugim po Wrocławiu miastem Śląska. Jednakże niedługo później wyprzedziły go liczebnością mieszkańców Legnica i Zgorzelec (liczony po obu stronach Nysy). Większość mieszkańców Głogowa stanowili protestanci: ich udział wynosił prawie 65%. Już w połowie XIX wieku miasto liczyło ponad 16 tysięcy mieszkańców, z czego ma garnizon i rodziny wojskowych przypadało ponad 4 tysiące osób.
W mieście na początku XIX wieku dokonano wielu inwestycji infrastrukturalnych. Zmodernizowano wodociągi. Na stokach wałów miejskich przeprowadzono promenadę spacerową oraz wzniesiono nowy most na Starej Odrze. Wymieniono również oświetlenie
w mieście. Dokonano budowy nowego ratusza, na którego otwarcie trzeba było czekać 3 lata. Oddano go do użytku w 1835 roku.
Tragicznym dla miasta okresem była epidemia cholery, która w 1849 roku wybuchła
w rejonie Głogowa. Zmarło na tę chorobę tysiące osób, przy czym największe straty w ludności odnotowano na ternach wiejskich. I tak w Przedmościu i Żukowicach ofiarą zarazy padło 10% mieszkańców.
W XIX-wiecznym Głogowie dynamicznie rozwijało się szkolnictwo i kultura. W 1840 roku ukończono teatr miejski znajdujący się w Rynku. W 1843 roku w mieście koncertował między innymi Franciszek Liszt. Również zreorganizowana w 1831 roku biblioteka miejska była bardzo aktywnym podmiotem udostępniającym wiele woluminów na temat historii Śląska, Głogowa czy regionu.
Jeszcze na początku XIX wieku w Głogowie nie było większych zakładów produkcyjnych, a te, które istniały, zatrudniały bardzo ograniczoną liczbę pracowników. W latach 30. XIX wieku w Głogowie Carl Flemming otworzył pierwszy zakład, który miał się stać jedną z najważniejszych firm poligraficznych w Niemczech. Otwarto również rafinerię cukru. Modernizowano drogi dojazdowe oraz wznowiono ruch towarowy na Odrze. W 1848 roku otwarto linię kolejową łączącą Zieloną Górę z Gubinem wraz z odgałęzieniem do Głogowa. Kolejne linie dobudowywano w latach 50-tych XIX wieku. Także w połowie XIX wieku w Głogowie rozpoczęła działalność gazownia, która dostarczała paliwo do 143 latarni postawionych na terenie miasta.
Niezmiennie ważnym aspektem rozwoju miasta pozostawała twierdza z jej garnizonem. Z jednej strony wskutek jej funkcjonowania miasto było ograniczone w rozwoju terytorialnym, z drugiej - większość produktów wytwarzanych w Głogowie kierowano do odbiorców wojskowych, co utrzymywało popyt na stałym poziomie i stymulowało rozwój ekonomiczny. Pomimo wszystkich utrudnień miasto rozwijało się szybko, a liczba jego mieszkańców przez cały XIX wiek rosła: dane z 1910 roku wykazują już około
24,5 tys. mieszkańców. Niestety pozycja Głogowa wśród miast regionu spadała i w 1913 roku Głogów zajmował pod względem liczebności mieszkańców dopiero 13 miejsce na Śląsku. Zwiększała się wprawdzie liczba żołnierzy w garnizonie (w 1917 roku osiągnął on 6 tys. żołnierzy), jednakże rola twierdzy w życiu miasta spadała. Począwszy od końca XIX wieku zaczęto likwidować przestarzałe fortyfikacje miejskie, które przez ostatnie 200 lat zatrzymywały przestrzenny rozwój miasta. W 1903 roku w Głogowie zniszczono ostatnie z wałów okalających miasto.
W 1907 roku oddano do użytku elektrownię. Od tej pory w mieście i okolicach można było korzystać z elektryczności. Skutecznie rozwijano również gospodarkę komunalną. Zmodernizowano kanalizację i rury wodociągowe. Oddano do użytku nowe budynki mieszkalne przy 18 nowo wytyczonych ulicach. Jednakże rozwój w tym zakresie został zatrzymany wraz z wybuchem I wojny światowej.
Ważnym zakładem, który był wizytówką miasta został zakład Carla
Flemminga. Produkował on między innymi kubki z kalkomanią, które to były wysyłane na cały świat. Kolejnym ważnym wytwórcą była firma
Hoffmeistera, produkująca piece kaflowe. Ponadto w mieście działały zakłady produkujące kotły parowe, zegary wieżowe, szczotki i pędzle, kapelusze. Działała również krochmalnia i browar
Bertholda, który był jednym z największych na Dolnym Śląsku. Nadzieje z rozwojem wiązały się z otwartymi przez pewien okres kopalniami węgla brunatnego. Jednakże trudne warunki geologiczne i ograniczony rynek zbytu spowodowały, że ostatecznie zakończono eksploatację tego surowca jeszcze w XIX wieku. W mieście istniała również stocznia i port rzeczny na Odrze.
Wiek XX
Początek wieku wiązał się z wydarzeniami I wojny światowej. W Głogowie aktywnie przygotowywano się do obrony miasta. W mieście stacjonowało wtedy około 6 tysięcy żołnierzy. Jednak wojska rosyjskie ostatecznie na te tereny nie dotarły. Problemem wojennego okresu były rozliczne braki w zaopatrzeniu, zastoje w budownictwie oraz choroby. Szczególnie w 1918 roku notowano liczne zachorowania na błonicę, gruźlicę, tyfus brzuszny czy dyfteryt. W okresie republiki weimarskiej (1919-33) sytuacja zdrowotna zaczęła się poprawiać. W okresie międzywojennym stopniowo przekształcano dawne fortyfikacje miejskie w tereny użyteczne dla miasta. Powstał wówczas także nowy okręg administracyjny: powiat głogowski, który w swoich granicach od 1932 roku posiadał również Bytom Odrzański i Sławę. Ważnym problemem pojawiającym się w okresie międzywojennym
na terenie Dolnego Śląska i innych wschodnich części Niemiec był odpływ ludności.
Te tendencje bardzo mocno oddziaływały na gęstość zaludnienia. Powiat głogowski przed wybuchem II wojny światowej posiadał w tej kategorii ostatnie miejsce w rejencji dolnośląskiej. Rozwój demograficzny Głogowa był w tym okresie bardzo skromny. W latach 1917-1940 liczba ludności w mieście zwiększyła się o prawie 2 tysiące, do 28,2 tys. mieszkańców. Większość mieszkańców stanowili ewangelicy (ok. 71%), katolicy (ok. 27%) -nieliczna grupa byli Żydzi (ok. 2%). Ta ostatnia grupa ludności została całkowicie wysiedlona z miasta w ramach zaplanowanego prze nazistów „ostatecznego rozwiązania”, po 1938 roku.
W okresie międzywojennym w ramach układu wersalskiego ograniczono liczebność armii niemieckiej, co dotyczyło m.in. garnizonu głogowskiego. Pomimo zakazu
w Głogowie w latach 20. XX wieku nadal prowadzono modernizację fortyfikacji. Już w okresie III Rzeszy (po roku 1933) w Głogowie wybudowano nowe koszary wraz z infrastrukturą. Zwiększono również liczebność jednostek już stacjonujących w mieście.
Po 1918 roku nadal w Głogowie działało wiele zakładów z różnych działów gospodarki. Większość prowadziło działalność w dalszym ciągu mimo działań wojennych. Jeden z największych zakładów w Głogowie – firma Carla Flemminga został połączony
w 1919 roku z zakładem C.T. Wiskotta. Odtąd spółka działała do 1933 roku, gdy zgłoszono jej upadłość na skutek kryzysu światowego. Nadal w mieście działało wiele zakładów spożywczych, handlowych. W mniejszym jednak stopniu rozwijały się gospodarstwa rolne, wskutek czego w Głogowie i okolicy poziom życia był od 15 do 25% niższy niż w innych obszarach Niemiec. Powodowało to ucieczkę ludności do bogatszych części kraju.
W 1939 roku Głogów, choć był miastem przygranicznym, nie był bezpośrednio dotknięty działaniami wojennymi. Jedynie jednostki garnizonu brały udział
w kampanii wrześniowej. Miasto znacznie rozwijało się w okresie wojny. Przenosiło się
tu wiele osób z zachodnich i centralnych Niemiec, a ewakuowane z racji bombardowań fabryki, lokowano między innymi w Głogowie. Z tego powodu ludność miasta w 1944 roku sięgnęła 40 tysięcy. W okolicznych miejscowościach znajdowały się także liczne obozy pracy przymusowej i obozy jenieckie.
Sytuacja drastycznie zmieniła się w drugiej połowie 1944 roku, na skutek decyzji władz o przekształceniu miasta w twierdzę
(Festung Glogau). Rozpoczęto na masową skalę budowę umocnień i modernizacji dotychczasowych fortyfikacji. W ramach przygotowań do obrony zbierano żołnierzy, których liczba sięgnęła 10 tysięcy. Na początku 1945 roku zarządzono ewakuację mieszkańców. Wojska radzieckie otoczyły Głogów 12 lutego 1945 roku. Po ciężkich walkach miasto zostało poddane 1 kwietnia 1945 roku.
Głogów po 1945 roku
Głogów po ustaniu działań wojennych został przyłączony do okręgu dolnośląskiego. Siedzibą tego okręgu ze względu na zniszczenie Wrocławia była początkowo Trzebnica, później władze przeniesiono do Legnicy. Jednakże stworzenie stałych władz w mieście i przyjazd nowej, polskiej społeczności do Głogowa trwały dość długo. Przeszkodą w tym były długotrwałe walki o miasto, które przyniosły jego niemal całkowite zniszczenie. Szacowano, że zniszczenia w zabudowie sięgnęły 95-98%. Na 1846 budynków zniszczonych zostało 1698. Zniszczone zostały zakłady przemysłowe. Jedynie elektrownia, stocznia i cukrownia w Nosocicach uległy destrukcji w mniejszym stopniu. Utrudniona była również komunikacja przez rzekę, ponieważ zostały zniszczone oba mosty (kolejowy i drogowy). Zniszczenie w historycznym centrum miasta sięgnęło niemal 100%. Cegły z pozostałości rozbieranych następnie budynków były wykorzystane przy odbudowie Warszawy, a nawet Nowej Huty czy Tychów.
Pomimo tych zniszczeń do miasta ściągali nowi osadnicy. Przyjeżdżali oni ze względu na urodzajną okoliczną ziemię. Pierwsi polscy osadnicy pojawili się w mieście już 2 maja 1945 roku. W Głogowie zorganizowano kwatery dla mieszkańców oraz zalążki władz miejskich. Z racji braku miejsca w dostępnych budynkach w mieście, tymczasowo przeniesiono władze powiatowe do Sławy. Po kilku latach władze powiatowe powróciły do Głogowa. W czasie lat powojennych dość szybko rozpoczęto częściową odbudowę miasta, zwłaszcza w rejonie dworca kolejowego.
Powiat głogowski pierwotnie znajdował się w okręgu dolnośląskim. Jednakże
po reformie administracyjnej w 1950 roku został włączony do województwa zielonogórskiego. W 1954 roku ograniczono również jego powierzchnię: Sławę wraz
z okolicznymi wsiami włączono do powiatu wschowskiego, Polkowice i okolice do powiatu lubińskiego, natomiast Bytom Odrzański wraz z okolicami do powiatu nowosolskiego. Skutkiem tego powiat głogowski z jednego z większych, stał się jednym z najmniejszych w województwie.
Szansę na rozwój miasta, które dotąd było tylko lokalnym ośrodkiem handlu
i przetwórstwa spożywczego, nadały badania prowadzone przez dr Jana Wyżykowskiego. Ten naukowiec w 1957 roku odkrył w pobliskich Sieroszowicach złoża miedzi. W kolejnych latach decydowano o kształcie Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego. W rejonie Głogowa zaplanowano wybudowanie huty miedzi. Decyzję zatwierdzono w 1965 roku, natomiast lokalizacji w podgłogowskich Żukowicach dokonano rok później.
W latach 60. XX wieku w ramach odbudowy miało miejsce znaczne zwiększenie liczby mieszkań w Głogowie. Planowano, że miasto w ramach budowy zaplecza mieszkaniowego dla huty miedzi osiągnie 35, a nawet 140 tysięcy mieszkańców. Jednakże ówczesny podział administracyjny, w którym Głogów znajdował się w województwie zielonogórskim był problemem w inwestycjach związanych z przemysłem miedziowym. Większość miejscowości w których planowano inwestycje tego rodzaju znajdowało się bowiem w województwie wrocławskim. Było to powodem dla powstania planów przyłączenia Głogowa do województwa wrocławskiego dla usprawnienia prac nad budową huty. W latach 1971-1978 oddano do użytku obie huty miedzi. Jednak
u mieszkańców wsi, które znajdowały się niedaleko huty odnotowano problemy zdrowotne. W ciągu kilku następnych lat zarządzono ewakuacje mieszkańców
Rapocina, Bogomic, później również Wróblina Głogowskiego i Żukowic.
Przy następnym podziale administracyjnym w 1975 roku, Głogów został przyłączony do nowo utworzonego województwa legnickiego. Od czasu budowy i podjęcia produkcji przez hut w okolicach Głogowa dla regionu rozpoczął się nowy okres. Rozpoczęto szeroko zakrojone inwestycje zakresie infrastruktury i rozwiązywania problemów komunalnych. Podjęto budowę dużych osiedli mieszkaniowych. Pierwsze powstawały już w latach 60. XX wieku – osiedla: Matejko, Chrobry i Hutnik. Później rozpoczęto budowę osiedla Kopernik, które zapewniało mieszkania dla 24 tysięcy mieszkańców. Kolejnym osiedlem, które budowano od 1984 roku było osiedle Piastów Śląskich. Jednak z planowanych bloków mających mieścić 36 tysięcy osób poprzestano ostatecznie na mieszkaniach dla 8-10 tysięcy. Na początku lat 80. XX wieku miasto liczyło już 50 tysięcy mieszkańców.
Stare Miasto w Głogowie, pomimo zniszczeń przez wiele lat nie było odbudowywane. Dopiero w 1957 roku redemptoryści przystąpili do odbudowy kościoła p.w. Bożego Ciała. Po 3 latach robót oddano go do użytku 1 kwietnia 1960 roku. Wyposażenie kościoła zostało przetransportowane z kożuchowskiego kościoła ewangelickiego. Również w latach 60. XX w. rozpoczęto odbudowę zamku. W jego murach początkowo ulokowano Muzeum Hutnictwa i Odlewnictwa Metali Kolorowych. Jednakże muzeum zajmujące się historią i dziedzictwem Głogowa rozpoczęło działalność dopiero w 1965 roku. Wraz z decyzją o odbudowie zamku przeniesiono placówkę do pobliskiej Czernej, gdzie w pałacu zorganizowano muzeum. Po zakończeniu odbudowy zamku w 1983 roku, muzeum powróciło do Głogowa. Jego dyrektorem od 1981 roku jest Leszek Lenarczyk. Inne zabytki na starym mieście przez wiele lat nie zostały odbudowane. Kościół p.w. św. Mikołaja nadal pozostaje w ruinie. Natomiast Kolegiata od lat 80. XX wieku jest stopniowo odbudowywana. Wraz z kadencją prezydenta M. Borawskiego opracowano wreszcie dawno potrzebną koncepcję odbudowy Starego Miasta i przystąpiono do jego powolnej rekonstrukcji. Koncepcję opracowali młodzi architekci z legnickiego oddziału SARP. Centrum od teraz miało się stać sercem miasta, skupiającym życie polityczne, kulturalne i handlowe miasta. Głogów w dalszym ciągu rozwijał się przestrzennie. W 1984 roku przyłączono do miasta szereg wsi: Brzostów, Krzepów,
Nosocice, Ruszowice, Szczyglice. W 1989 roku włączono w granicę miasta również obszar hut.
W 1999 roku, po likwidacji 49 województw, Głogów włączono do województwa dolnośląskiego. Miasto stało się stolicą powiatu obejmującego 6 gmin: miejską Głogów, wiejską Głogów, Jerzmanowa, Kotla, Pęcław oraz Żukowice. Jest to najbardziej położony na północ powiat województwa.
Bibliografia:
Bok A., Głogów i okolice : przewodnik turystyczny, Głogów 2002;
Bok A., Związek Gmin Zagłębia Miedziowego : przewodnik
przyrodniczo-turystyczny, Polkowice 2006;
Chutkowski J., Piastowscy władcy Głogowa, Wrocław 1994;
Kapłon M., Głogów i księstwo głogowskie w okresie średniowiecza : genealogia Piastów głogowskich, Głogów 2003;
Matwijowski K. (red.), Głogów : zarys monografii miasta, Głogów 1994;
|
