|
Agnieszka Lisowska
Zarys dziejów Jeleniej Góry i okolic
Największe miasto opisywanego mikroregionu stanowi powiat nazywany do niedawna grodzkim, dziś określany
jako miasto na prawach powiatu, natomiast cały zespół 9 gmin okalających Jelenią Górę stanowi tzw. powiat
ziemski - jego formalna nazwa to powiat jeleniogórski. Powiat Jeleniogórski obejmuje łącznie 9 gmin,
w tym cztery miasta - Karpacz, Kowary, Piechowice i Szklarską Porębę oraz pięć gmin wiejskich- Janowice
Wielkie, Jeżów Sudecki, Mysłakowice, Podgórzyn oraz Starą Kamienicę.
Większość historyków twierdzi, że już znacznie ponad tysiąc lat temu sięgały tutaj wpływy księstwa wielkomorawskiego.
Następnie ta ziemia wchodziła w skład organizmów państwowych pozostających pod władzą Piastów, a potem
śląskich odnóg tej samej dynastii (od przynajmniej 990 do roku 1392, zatem formalnie łącznie ponad 400
lat), królów Czech (w latach 1392-1526 - łącznie 134 lata), Domu Habsburskiego (w latach 1526- 1742 (formalnie
do 1763) - łącznie 216 lub 237 lat), w skład Królestwa Prus, a potem, wraz z nim - zjednoczonych Niemiec-
(lata 1742 (1763) - 1945 - łącznie 203 lub 182 lata), wreszcie powojennej Polski (od 1945 do chwili obecnej
- łącznie 65 lat). Stałe i nieprzerwane osadnictwo w tym regionie natomiast sięga przeszło dziewięciu
wieków, a wiele miejscowości wiejskich może pochwalić się 700-letnią udokumentowaną historią.
Początki historiografii tego obszaru wiążą się z podaniami o charakterze bardziej legendarnym. Otóż już
w X w. n.e. u źródeł Łaby powstaje legenda Karkonosza, wiążąca się z charakterystyczną cechą pierwotnych
wierzeń i obrzędów religijnych - personifikacją sił przyrody. Sudecki Duch Gór przedstawiany jest w jej
rozlicznych wersjach jako stary, muskularny mężczyzna z długą brodą i włosami, czasem także w stroju
myśliwego z kosturem w dłoni. Mit o owej postaci nie jest jedynie wymysłem miejscowych górali, ale powstał
z fantastycznych opisów podróżników czy poszukiwaczy skarbów (jak Walończycy), którzy eksplorowali góry
nie nazywane wówczas jeszcze Sudetami, ale Górami Ryfejskimi, Welikońskimi, Śnieżnymi czy Wandalskimi.
To właśnie na podstawie późniejszych relacji podróżników sporządzono mapę, na której ku przestrodze ludzi
lubiących górskie spacery, umieszczono postać ryfejskiego diabła. Miał on postać zwierzęcia utworzonego
z kilku elementów zoomorficznych, wyraźnie nawiązujących do ówczesnych przedstawień heraldycznych. Zamieszkiwać
miał pałac umieszczony głęboko pod powierzchnią gór, wypełniony złotem i srebrem. Jego domniemaną siedzibę
lokalizowano najczęściej w okolicy Wielkiego Stawu, a sam Wielki Staw miał być wedle wierzeń bezdennym
wejściem do podziemnego królestwa Liczyrzepy - i zarazem do piekieł. Natomiast z Górą Wiedźm (wzniesieniem
znajdującym się między Chromcem i Kopańcem) wiążą się jeszcze inne wierzenia ówczesnej ludności. W starej
studni nieopodal niej wedle legend istniały podziemne korytarze. Las pokrywający wzniesienie, nad którym
częściej niż w innych miejscach szaleją burze z błyskawicami i piorunami, a pokrywa śnieżna leży najdłużej,
miał obfitować w grzyby szczególnie poszukiwane przez wiedźmy. Podania o sabatach czarownic wiązane są
także z terenem samej Jeleniej Góry - także w obrębie miasta, naprzeciw Dworca PKP znajduje się inna
Góra Wiedźm. Przeglądając najstarsze księgi odnaleźć można zapisy o tajemniczych wałach na wzgórzach
Grzbietu Kamienickiego (m.in. wokół Kopańca).
Udokumentowana historia ziemi jeleniogórskiej ściśle wiąże się z dziejami Dolnego Śląska. Pod koniec
X wieku (dokładnej daty historycy nie byli w stanie ustalić poza wątpliwością) ten region znajduje się
w granicach państwa Piastów, a ściślej -pod rządami Mieszka I. Obszar ówcześnie zamieszkiwały różne plemiona
słowiańskie: Bobrzanie (prawdopodobnie to oni stanowili także ludność Kotliny Jeleniogórskiej) zamieszkujący
tereny nad Bobrem środkowym i górnym po Pogórze Sudeckie, Dziadoszanie (zamieszkujący tereny u zbiegu
Odry i Bobru), Trzebowianie (prawy brzeg Odry z okolicami Legnicy), Ślężanie (obszar między Odrą a Pogórzem
Sudeckim, nad rzeką Ślęzą), Opolanie, Gołęszyce (rejon Opawy po Ostrawę) oraz Obodrzyce (w północno-
zachodniej części Śląska).
Kotlina Jeleniogórska należała do Państwa Piastów w latach 990-1138, czyli do czasów rozbicia dzielnicowego,
prawdopodobnie z krótką przerwą w okresie między 1038 lub 1039 (najazd Brzetysława na zanarchizowane
tereny piastowskie) i rokiem 1050 (przypuszczalna data odzyskania Śląska przez Kazimierza Odnowiciela).
Historia osiedla, a potem miasta Jelenia Góra, stanowiącego najważniejszy ośrodek regionu sięga przełomu
XI i XII wieku. Zalążkiem osady był słowiański gród usytuowany w miejscu dzisiejszego Wzgórza Krzywoustego
u zbiegu dwóch rzek- Bóbr i Kamiennej. Założenie grodu wiązane jest z osobą Bolesława Krzywoustego, przy
cym wskazuje się na okres 1108- 1111. Wydaje się to prawdopodobne z uwagi na ówczesną sytuację polityczną
i konflikty na linii Polska-Czechy oraz Polska-Niemcy. Otóż w roku 1108 trwają przygotowania najazdu
Bolesława Krzywoustego na Czechy, w związku z czym władca zakłada na obszarze Kotliny obóz wojskowy mający
umożliwić ostatecznie przekroczenie Karkonoszy i uderzenie na Czechy. To właśnie ten obóz był najprawdopodobniej
podstawą do rozbudowy trwałego grodu zwanego odtąd Jelenią Górą.
Etymologia samej nazwy, relacjonowana przez kolejne źródła historyczne, jest dość spójna. Wedle Kronik
Trutnowskich grupa polskich wojów księcia Mieszka I rozbiła nad Bobrem obóz wracając z wojennej wyprawy
na Czechy, a jeden z przywódców zwany Panem Jeleniem tak rozkochał się w tym regionie, że zechciał założyć
tu gród. Nazwę miasto otrzymało od niemieckiego Hirse, oznaczającego "proso" w związku dużymi
uprawami prosa w tym regionie. Tak rozumiana nazwa miasta powinna brzmieć zatem
Hirseberg. Jednak ostatecznie
funkcjonująca niemieckojęzyczna nazwa Hirschberg (chociaż odmiennie zapisywana w ciągu mijających
wieków - w 1281 r. Hyrzberc, w 1305r. Hyrspergk, w 1335r. Hirssbergk, w 1521r. Hirsberg,
po wcieleniu ziem jeleniogórskich do Polski w roku 1945 została przetłumaczona na obowiązującą do
dziś " Jelenią Górę". Ciekawy jest fakt pochodzenia samej nazwy, której wedle różnych podań nie upatruje
się już ze zdarzenia związanego z polowaniem Krzywoustego lub Chrobrego na jelenia, ale z działalnością
górniczą prowadzoną w regionie. Otóż wszystkie miejscowości, w których prowadzono taką działalność w
swojej nazwie miały końcówkę "-berg" (od niemieckiej nazwy kopalni:
"Bergwerk"). W 1175r. początek powstaniu
Cieplic daje książę śląski Bolesław Wysoki: polując na jelenie natrafia w głębokim borze na gorące źródła,
przy których nakazuje wybudować domek myśliwski. W 1281r. Bernard - książę lwówecki - sprowadza ze Strzegomia
do Cieplic joannitów, nadając im ziemie w dolinie rzeki Kamiennej. Natomiast prawdziwy początek budowy
najstarszego na dzisiejszych ziemiach polskich kurortu leczniczego dał ojciec Bernarda, a mianowicie
książę Bolesław II Rogatka, ściągając w ten rejon augustianów ze zlikwidowanego klasztoru w Kamieńcu
Ząbkowickim. Najstarszy dokument określa po łacinie nazwę Cieplic jako Callidus fons co tłumacze
niemieccy określali jako Villa Warmbrona, Bad Warmbunn (ciepłe zdroje) natomiast po polsku już
w 1318r. tłumaczono ją jako Cheplewode. W Cieplicach występowały dwa źródła wód termalnych, pierwsze
z nich zwane było "Drewnianym" (albo też Ubogich, Hrabiowskie, Wielki Zdrój, Wschodnie, Basenowe damskie,
Nr 5 etc.), drugie zaś nazywano "Kamiennym" (także Probostwa, Mały Zdrój, Zachodnie, Basenowe Męskie,
Nr 6 etc.). W kolejnych latach funkcjonowania tego miejsca dokonywano tu kolejnych odwiertów.
W 1286r. Jelenia Góra wraz z okolicami przechodzi we władanie księstwa świdnicko- jaworskiego. Magdeburskie
prawa miejskie osada rzemieślniczo- handlowa otrzymała przed rokiem 1288, a korzystne usytuowanie na
skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych w kierunku Czech i Niemiec dało perspektywy do rozwoju młodego
miasta. Data nadania praw miejskich nie jest jednak dokładnie znana, dlatego podaje się zwykle wyżej
wymieniony rok przyjmując, że założona osada od początku uzyskała miejski status i odpowiadające mu rozplanowanie
przestrzenne. Prawo magdeburskie dopuszczało do rządów jedynie najbogatszych jego mieszkańców. W 1291r.
Górze Bolesława Krzywoustego w Jeleniej Górze (w miejscu dawnego grodu) rozpoczyna się budowa zamku,
zainicjowana przez Bolka I świdnicko- jaworskiego. Zamek ten został zniszczony podczas wojen husyckich,
a w 1449r. całkowicie rozebrany. Oficjalnym powodem tej decyzji była obawa, by zamek nie stał się siedliskiem
dla rycerzy- rozbójników, takie przypadki miały bowiem miejsce na terenie Dolnego Śląska. Pod koniec
XIII w Jeleniej Górze wybudowany zostaje także młyn, którego budowniczy Zygfryd von Zedlitz z Wojanowa
otrzymał wyłączność mielenia ziarna dla całej okolicy. W tym czasie miasto posiada już 10 ław chlebowych,
8 szewskich i 4 jatki. Prężnie rozwijająca się osada w czasie swojego istnienia otrzymała od śląskich
władców szereg przywilejów, dzięki czemu w kolejnych stuleciach zasłynęła z wyrobu i eksportu płótna.
Była jednak także ośrodkiem górnictwa i hutnictwa, głównie dzięki surowcom dostarczanym z pobliskich
Kowar.
W 1303r. wielki pożar powoduje ogromne zniszczenia zabudowy Jeleniej Góry, a także niektórych budowli,
w tym drewnianego kościoła, na miejscu którego stanął murowany kościół Św. Erazma i Pankracego. To dramatyczne
w skutkach wydarzenie pociągnęło za sobą także znaczne podniesienie cen i klęskę głodu, a w konsekwencji
epidemię, która zdziesiątkowała ludność.
Najpóźniej w roku 1345 Jelenia Góra posiada radę miejską. Pierwszym znanym burmistrzem był Hans Klose,
mający swoją siedzibę w domu "Sellenhaus" lub "Armenhaus". Ława liczyła początkowo 2-3 rajców i była
organem doradczym wójta. Rada miejska pozostawała pod nadzorem starosty księcia świdnicko- jaworskiego,
starosta ten corocznie w imieniu księcia akceptował wybór nowych członków rady, których liczba wynosiła
początkowo 2-3, a następnie 6. Miasto otaczają fortyfikacje z 3 bramami, 36 basztami oraz wieżami wzdłuż
murów wewnętrznych. Wszystkie trzy bramy (Wojanowska, Zamkowa i Długa) zabezpieczone zostały dodatkowo
wieżami i basztami obronnymi. W roku 1549 kolejny pożar miasta zupełnie zniszczył także szereg fortyfikacji.
Od 1346r. Jelenia Góra wchodzi w skład Związku Miast Obronnych, wraz z Bolesławcem, Chojnowem, Jaworem,
Złotoryją, Lwówkiem Śląskim i Wleniem. Związek został powołany w celu ścigania i karania przestępców.
Od tego czasu w Jeleniej Górze zaczyna działać kat miejski, w ratuszu umiejscowiono loch głodowy i katownię
miejską, a na głównym placu ustawiono pręgierz, który przetrwał do XIX w. Miasto od XIV wieku dysponowało
także szubienicą zlokalizowaną na tzw. górze szubienicznej (szczyt obecnego Wzgórza Kościuszki), zwanego
z uwagi na swoją funkcję od XVI w. Galgenberg, czyli Wzgórzem Szubienicznym. Taka lokalizacja
miała swoje głębsze uzasadnienie w obyczajowości - wisielec miał ukazywać stanowczość i surowość prawa,
jak również nieuchronność kary. Druga szubienica została wzniesiona po drugiej stronie wzgórza- obecnie
w miejscu hotelu przy ul. Sudeckiej; szubienicę zburzono ostatecznie w 1836r. Natomiast druga została
rozebrana w 1778r., a urząd kata zlikwidowany w 1810r.
W 1348r. w obszarze Kotliny i miasta panuje dżuma. Bolko II Świdnicki nadaje miastu przywilej - tzw.
prawo mili, pełne prawo weichbildu, co oznaczało, że nikt poza miastem nie może dzielić i sprzedawać
sukna, dzielić i sprzedawać soli, produkować i sprzedawać słodu, prowadzić działalności karczmarskiej
oraz innego rzemiosła niezwykłego dla wsi, a charakterystycznego w mieście pod karą 10 marek grzywny.
Nadanie tego prawa spowodowało rozszerzenie wszystkich praw i przywilejów nadanych przez poprzedników.
W 1374r. Jelenia Góra wykupuje dziedziczne wójtostwo od Jana von Czernina. W 1502r. miasto wykupiło również
przywilej zatwierdzania członków radym, co zostało potwierdzone ostatecznie przez króla Czech i Węgier,
Władysława Jagiellończyka w 1502r.
Na przełomie XII i XIII wieku okolice Kotliny Jeleniogórskiej, a w szczególności teren samych Karkonoszy
był obszarem stosunkowo słabo zamieszkanym. XIII-wieczne dokumenty wymieniają tu jedynie sześć miejscowości:
Starą Kamienicę (1242), Jelenią Górę, Cieplice (1281), Malinnik (1288), Rybnicę (1288) i Jeżów (1299).
Kolejne osady pojawiają się dopiero we wzmiankach z przełomu XIII i XIV wieku.
Karkonosze przyciągały początkowo przede wszystkim poszukiwaczy złota i kamieni szlachetnych. Okoliczności
powstania miasta będącego bramą do ścisłego terenu górskiego są dość niejasne. Pierwsza wzmianka o Karpaczu,
a właściwie o jednej z jego dzisiejszych dzielnic pochodzi dopiero z XV w. Rozwój tej osady w średniowieczu
związany był nie tyle z akcją kolonizacyjną terenów podgórskich, co z odkryciem nad Jedlicą złóż rud
żelaza, które przyczyniły się do rozpoczęcia prac górniczych i powstania dużych ośrodków metalurgicznych
w Kowarach i Ścięgnach. Rozwijające się hutnictwo żelaza potrzebowało ogromnych ilości energii, a ich
wytworzenie wiązało się z pozyskiwaniem coraz to większych ilości drewna i węgla drzewnego. W związku
z tym wyrąbywano duże połacie lasów przekształcając je w łąki i pastwiska. Zgodnie ze wzmiankami pierwsze
osadnictwo, na terenie obecnej dzielnicy Brzezie Karkonoskie, pojawiło się w połowie XVI wieku.
Podobnie powstanie jednego z dwóch wspomnianych ośrodków metalurgicznych - Kowar, wiąże się z górnictwem
rud żelaza i kowalstwem. Jak traktują wzmianki w XII w. gwarek (górnik) z Walonii Wawrzyniec Angelus
odkrywając na zboczu Góry Rudnik rudę żelaza miał dać początek osadzie założonej 10 lat później z polecenia
księcia Bolesława Kędzierzawego. Dzięki hutnictwu, górnictwu i kowalstwu Kowary stały się konkurencją
dla pobliskiej Jeleniej Góry. Prawa miejskie osada uzyskała aktem lokacyjnym z 4. września.1513 roku,
nadanym przez Władysława Jagiellończyka. W XVI wieku Kowary - po Wrocławiu i Świdnicy - stanowiły najważniejszy
ośrodek przemysłu żelaznego na Dolnym Śląsku. W drugiej połowie XVI w. rozpoczęto tu również produkcję
broni palnej zaopatrując nie tylko Śląsk, ale również kraje ościenne.
Duże znaczenie dla rozwoju regionu miał również przemysł hutnictwa szkła, z którym wiąże się rozwój innej
ważnej osady regionu - Szklarskiej Poręby. Tereny dzisiejszego miasta pod koniec XIII wieku zostały wykupione
przez zakon Joannitów (cieplickich) w celu poszukiwania złota i kamieni szlachetnych, a w XIV wieku powstała
tu pierwsza huta szkła. Rozwój hutnictwa, podobnie jak w przypadku przemysłu karpackiego, wiązał się
z intensywnym wyrębem lasów, stąd huty powstawały wzdłuż dolin potoków wchodząc coraz bardziej w głąb
gór, a wraz z nimi osadnictwo. Przez kilkaset lat hutnictwo szkła pełniło wiodącą rolę w gospodarce omawianego
obszaru.
Podobnie jak cały Dolny Śląsk Jelenia Góra w 1392r. (po śmierci księżnej Agnieszki- wdowy po Bolku II)
przeszła pod panowanie czeskie, trwające aż do 1526 roku, kiedy to po śmierci Ludwika Jagiellończyka
(ostatniego z tej dynastii na tronie czeskim) miasto znalazło się w granicach monarchii Habsburgów. Krytycznym
okresem w historii miasta, jak i całego regionu był czas toczonej miedzy innymi na terenie Dolnego Śląska
wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Zniszczenia wojenne były znaczne. W 1622r. Jelenia Górę obległo
kilka tysięcy lisowczyków (polskich żołnierzy na żołdzie cesarskim). Mieszczanie odparli ten atak, ale
pochody kolejnych armii w dużym stopniu łupiły okolicę miasta, a w 1633r. przyniosły zarazę, która zdziesiątkowała
ludność. W lipcu 1634 znaczna część miasta została spalona. Sama naprawa wymienionych zniszczeń była
długa i trudna ze względu na brak jakiejkolwiek pomocy z zewnątrz. Wojna trzydziestoletnia miała swoje
skutki także dla miejscowości położonych w wyższych partiach regionu. W obawie przed mordami, gwałtami,
rabunkami i kradzieżami liczne grupy imigrantów osiedlały się na terenach położonych na grzbiecie karkonoskim.
W ten sposób od roku 1623, w związku z osiedleniem się uciekinierów religijnych z Czech w obszarze Karpacza,
doszło do powstania kolejnych miejscowości - Przesieki (1618), Karpacza Górnego (1635), Borowic (1644),
Zachełmia (1650) i Jagniątkowa (1678). Wybierano najbardziej słabo dostępne, a przez to bezpieczne, wysoko
położone doliny i górskie łąki. Taka sytuacja doprowadziła do rozwoju Karpacza, Karpacza Górnego oraz
Wilczej Poręby i innych samotnych skupisk bud pasterskich w szczytowych partiach górskich. Podobnie napływ
czeskich emigrantów religijnych miał duży wpływ na historię Szklarskiej Poręby. To oni rozwinęli w regionie
ziołolecznictwo.
Wojna trzydziestoletnia nie była łaskawa także dla górniczej miejscowości Kowary, której okres świetności
zakończył się wraz z wybuchem tego konfliktu. Po jego zakończeniu w Kowarach rozpoczął się okres rozwoju
tkactwa.
Spór o granicę między śląskimi a czeskimi panami spowodował powstanie kaplicy św. Wawrzyńca na szczycie
Śnieżki, poświęconej 10.sierpnia 1681r. Nie przez przypadek wybrano tego świętego, był on bowiem patronem
poszukiwaczy skarbów, górników, hutników, opiekuna ubogich. Do kaplicy przybywało coraz więcej pielgrzymów
(przykładowo w nabożeństwie opisanym pod rokiem 1711 brało udział 800 osób) i w ten sposób rozpoczął
się nowy rozdział w historii Karkonoszy - początki turystyki, wówczas pielgrzymkowej. Budy pasterskie
na wysokogórskich halach dały natomiast później początek pierwszym schroniskom górskim.
Jelenia Góra - w przeciwieństwie do szeregu innych miast śląskich - szybko odbudowała zniszczenia i swoją
pozycje gospodarczą, głównie dzięki produkcji lnu, na który był znaczny popyt. Po zawaleniu się w 1739r.
w czasie wichury wieży ratusza i częściowej ruinie tego budynku nowy ratusz powstał w drugiej połowie
XVIII w. Jako ewangelicki kościół Łaski Bożej wzniesiono w XVIII w. (na wzór kościoła św. Katarzyny w
Sztokholmie) dzisiejszy kościół Podwyższenia Krzyża w jeleniej Górze - największy z sześciu, które na
podstawie porozumienia miedzy cesarzem a królem Szwecji, opiekunem ewangelików, pozwolono im wznieść
na terenie Dolnego Śląsk.
Wojny śląskie miedzy Prusami a Austrią w połowie tego wieku to kolejny zwrot w historii Jeleniej Góry,
który był przyczyną następnego kryzysu. Następstwem tych zawirowań dziejowych była bowiem zmiana politycznej
przynależności miasta i okolicy (które weszły w skład państwa pruskiego, a w dalszej kolejności do Niemiec),
co w pierwszym okresie odcięło je od dotychczasowych rynków zbytu. Także zmieniająca się koniunktura
rynku światowego i zastąpienie rękodzielnictwa jeleniogórskiego tańszymi wyrobami angielskimi spowodowało
całkowity koniec tkactwa w regionie. Jednak początek turystyki już pod koniec w XVIII w. i jej gwałtowny
rozwój w XIX wieku, spowodowane rosnącym zainteresowaniem otaczającymi Kotlinę górami oraz docenieniem
roli wód leczniczych pozwolił na przezwyciężenie także tego problemu.
Na lata 1730-1780 datuje się rozwój ziołolecznictwa - dziś kolejny obok wód termalnych atut okolicy podnóża
Śnieżki, zwłaszcza Cieplic. Sława wytwarzanych tu i w Karpaczu medykamentów dotarła wówczas do odległych
zakątków Europy.
W wieku XVIII do zapoczątkowania turystyki rekreacyjnej przyczyniło się wytyczenie (czy bardziej, ustalenie)
ścieżek w oparciu o tzw. Śląską Drogę, pozostającą główna osią komunikacyjną między Śnieżką a Karpaczem.
Powstanie odgałęzień od niej wiązało się głównie z funkcjonowaniem w okolicach bud pasterskich, powolnym
rozwojem ruchu turystycznego, a także pozyskiwaniem przez ludność surowca zielarskiego na potrzeby wspomnianego
już ziołolecznictwa.
Przemysł, zwłaszcza ceniony w XVI w. przemysł górniczy, nie został reaktywowany po okresie swojego kryzysu,
choć w XVIII i XIX wiekach podejmowano takie próby , m.in. w Kowarach. Ostatecznie miasto przyjęło nową
funkcję i od tamtej pory stanowiło ośrodek typowo włókienniczy.
W XIX wieku znacznie zmienia się obraz miasta: z czasem swoją funkcję straciły miejskie fortyfikacje,
które ostatecznie rozebrano w połowie XIX wieku, likwidując także mosty zwodzone i zasypując fosę.
Przyspieszenie rozwoju miasta jak i całego omawianego obszaru spowodowało połączenie Jeleniej Góry w
1866 r. linią kolejową ze Zgorzelcem (a przez to miasto z innymi ośrodkami w Prusach i Saksonii) a w
1867 - z Wrocławiem.
Podczas gdy Jelenia Góra rozwijała się przemysłowo, przełomowym momentem rozwoju Karpacza jak i całego
regionu w kontekście turystyki było wzniesienie drewnianego kościółka sprowadzonego z Norwegii przez
króla Prus Fryderyka Wilhelma IV. Świątynia została pierwotnie wybudowana na przełomie XII i XIII w.
w południowej Norwegii w miejscowości Vang. Jednak perspektywa kosztów naprawy kościółka zadecydowała
o jego sprzedaży pruskiemu władcy. Świątynia została rozebrana i przeniesiona, po czym pieczołowicie
ponownie złożona w nowym miejscu. 28.lipca 1844 roku kościółek poświęcono i od tamtej pory rozpoczął
swoją działalność jako ewangelicki zbór parafialny. Świątynia szybko stała się jedną z ważniejszych atrakcji
dla odwiedzających Karpacz turystów, ale również natchnieniem dla poetów, malarzy i artystów.
Od roku 1845 w Kotlinie jeleniogórskiej w ramach inwestycji rządowych, które miały na celu rozwiązanie
problemu bezrobocia i nędzy karkonoskich tkaczy, rozpoczęto modernizację i rozbudowę sieci dróg łączących
poszczególne miejscowości regionu. Pierwszą drogą miała być trasa do Szklarskiej Poręby, której budowę
wstrzymano, a po petycji władz wznowiono w sierpniu 1848r. Kolejna droga powstała w latach 1855-1858
i była to bita droga z Jeleniej Góry przez Mysłakowice i Kostrzycę do Kowar, dalej przez Przełęcz Kowarską
do Kamiennej Góry i Lubawki. Do roku 1857 w Karpaczu Górnym nie istniała droga jezdna, a jedynie kamieniste
ścieżki, dopiero od 1867r. zbudowano bardzo stromą i niebrukowaną drogę łączącą Karpacz z Karpaczem Górnym.
Gwałtowny rozwój turystyki górskiej od połowy XIX wieku spowodował konieczność wybudowania na szczycie
najwyżej góry Śląska w roku 1868 schroniska - wówczas własności Friedricha Sommera.
Drugim "kurortem górskim", który zyskał na rozwoju turystyki była znana dotychczas z hutnictwa szkła
Szklarska Poręba. Przełomem było wybudowanie drogi z Piechowic przez Przełęcz Szklarską do Harrachova
w 1847r. oraz linii kolejowej z Jeleniej Góry do Tanvaldu w 1902r. Znacznie potniej duże znaczenie miało
także wybudowanie w 1962r. Kolei Linowej "Szrenica". Od tego czasu Szklarska Poręba stała się centrum
turystyki i sportów zimowych. Prawa miejskie zyskała stosunkowo późno, bo dopiero w 1959 roku.
Ogromne zasługi w dziedzinie rozwoju turystyki na obszarze Karkonoszy położył
"Riesengebirges Verein"
(Towarzystwo Karkonoskie) powstały 1. sierpnia 1880r. Nadrzędnym jego celem stało się wybudowanie ścieżek
górskich, które miały stać się szlakami turystycznymi. Do wybuchu I wojny światowej wybudowano około
300 km ścieżek. Na dużą skalę rozpoczęto także znakowanie dróg, dróżek i ścieżek, tworząc złożony system
szlaków górskich. W roku 1893 wydano pierwszą kolorową mapę turystyczną
"Wegenkarte vom Riesen- und Isergebirge".
W latach 1881-1886 następuje uporządkowanie szlaku grzbietowego prowadzącego od Hali
Szrenickiej, z kolei
w latach 1883-1884 udostępnia się pieszym turystom kocioł Łomniczki, gdzie zostaje wybudowana ścieżka
z Kotła aż na Przełęcz Karkonoską. Następnie (1898-1895) uruchomiona zostaje najkrótsza droga z Karpacza
na Śnieżkę oraz udostępniona jest Sowia Dolina. W latach 18989-1899 powstaje jedna z najciekawszych ścieżek
prowadzących z Polany na Pielgrzymy do Słonecznika. W 1905r., dla uczczenia 25.rocznicy powstania Towarzystwa
wybudowano okrężną drogę z Równi pod Śnieżką na sam szczyt, która dziś znana jest jako Droga Jubileuszowa.
Te inwestycje jeszcze przed wybuchem pierwszej wojny światowej uczyniły Karpacz jedną z najważniejszych
destynacji turystycznych całego regionu śląskiego.
Po pierwszej wojnie światowej na bardzo krótki okres kontynuowano na obszarze Kowar wydobycie rud żelaza,
na potrzeby rozwoju przemysłu zbrojeniowego III Rzeszy. Także po II wojnie światowej wydobycie rud żelaza
miało swój krótki epizod, natomiast coraz większe znaczenie zyskiwały rudy uranu.
Sytuacja geopolityczna, w jakiej znalazła się Jelenia Góra trwała aż do zakończenia II wojny światowej.
Działania wojenne obydwu światowych konfliktów XX wieku nie zaznaczyły się zasadniczo w miejscowości,
która w 8.maja 1945 została bez walki zajęta przez wojska radzieckie. Zbliżający się koniec wojny i obawa
przed wkroczeniem Rosjan spowodowała opuszczenie Cieplic przez ich ówczesnych właścicieli- Schaffgotschów.
W czasie II wojny światowej na obszarze Jeleniej Góry jak i całego regionu istniało kilka obozów pracy
i obozów jenieckich: przy ul. Sobieskiego 47 (na terenie fabryki wełny czesankowej; zlikwidowano w maju
1945r), przy ul. Sobieskiego 82 (na terenie Fabryki Narzędzi), przy ul. Słowiańskiej (w barakach), przy
ul. Grunwaldzkiej 2 (w budynkach i sali byłej restauracji; zlikwidowany w maju 1945r); przy ul. Grunwaldzkiej
nr 5 (istniał już w 1941r.; zlokalizowany w drewnianych barakach, przybudówkę stanowił obecny klub "Iskra";
istniał do maja 1945r.), przy ul. 1-go Maja 41a (obóz istniał do końca wojny, więźniowie pracowali jako
robotnicy w hucie szkła i zakładach farmaceutycznych), przy ul. Wincentego Pola (na terenie obecnych
Jeleniogórskich Zakładów Farmaceutycznych); przy ul. Pijarskiej (w budynku nad restauracją; więźniowie
zatrudniani byli głównie przy pracach drogowych i budowlanych), przy ul. Waryńskiego 10 (w barakach obok
fabryki- Zakładów Optycznych), przy ul. Chłopskiej (obok Huty Szkła Technicznego- obóz żeński), na rogu
ulic Pstrowskiego i Kasprowicza, na Wzgórzu Kościuszki (więźniowie pracowali w różnych firmach i przy
kopaniu schronów lotniczych), przy ul. Warszawskiej 28 (więźniowie zatrudniani byli przy pracach budowlanych
w obecnej "Celwiskozie"); przy Wzgórzu Krzywoustego (więźniowie zatrudniani przy robotach ziemnych i
transportowych); przy ul. 22-go Lipca (więźniowie pracowali w hotelach, zakładach rzeźniczych i masarskich,
warsztatach ślusarskich i mechanicznych); przy ul. Jeleniej 2 (więźniowie pracowali w fabryce odzieżowej,
pracach porządkowych i ziemnych w mieście i okolicach), przy ul. Matejki, Łomnickiej oraz Świerczewskiego.
Obozy jenieckie natomiast zlokalizowano przy ul. Świerczewskiego 39 (dla jeńców francuskich), Karola
Miarki (dla jeńców francuskich, Żydów, dla radzieckich jeńców wojennych, w Cieplicach (filia obozu
Gross-Rosen),
obóz pracy przy Fabryce Maszyn Papierniczych, obóz pracy "Góra Strzelecka", obóz pracy Piechowice, obóz
pracy przy fabryce "Karelma", obóz pracy- Sanatorium Przeciwgruźlicze w Bukowcu, obóz pracy przy Fabryce
Dywanów (Kowary), obóz pracy przy Fabryce Porcelany Technicznej (Kowary), obóz pracy przy oddziale Zakładów
Przemysłu Lniarskiego (Kowary), obóz pracy przy kopalni rudy żelaznej (Zakłady R-1, Kowary), a także
wiele innych mniejszych obozów w miejscowościach regionu.
Po ostatecznej kapitulacji Niemiec i w wyniku ustaleń konferencji poczdamskiej z sierpnia 1956 Jelenia
Góra wraz z niemal całym Dolnym Śląskiem aż po Nysę Łużycką została przyłączona do Polski, przy czym
zmieniono nazwę miasta. 23.maja 1945r. pełnomocnik Rządu RP na obwód nr 29 Wojciech Tabaka w asyście
funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej obejmuje władzę w mieście. Lata 1945- 1948 to okres wysiedleń około
2 mln Niemców ze Śląska. Wysiedleńcy mogli zabrać ze sobą jedynie majątek ruchomy. Nowa ludność przybyła
na teren Kotliny i jej okolic to Polacy z województw centralnych i repatrianci ze wschodu . W sierpniu
1945 swoją działalność rozpoczął w Jeleniej Górze polski teatr, a także zaczęto otwierać nowe zakłady
przemysłowe, w tym jedyne w regionie zakłady optyczne. Ponadto już 27.stycznia 1946r. powstaje jeden
z pierwszych na Ziemiach Zachodnich Aeroklub (Jeleniogórski) działający do chwili obecnej. W lutym 1946r.
na obszarze powiatu zaczyna swoją działalność Dolnośląska Spółdzielnia Turystyczna, która zajęła się
uporządkowaniem schronisk i stworzyła sieć kiosków z informacją turystyczną, wydając "Mapę turystyczną
Karkonoszy". Od 1947 turystyka po górach odbywa się pod przewodnictwem przewodników Milicji Obywatelskiej.
Turyści musieli zbierać się przy Śląskiej Budzie, a następnie marsz odbywał się w zwartej kolumnie. W
1950 roku 1.maja dokonano oficjalnego otwarcia schroniska "Perła Zachodu", oddano wówczas do użytku 8
pokoi i wielką salę restauracyjną.
Od 1951r. na obszarze powiatu prowadzono intensywną akcję zakładania spółdzielni produkcyjnych, do końca
roku powstało łącznie 13 takich spółdzielni. 18 października 1953r. założone zostało Koło Przewodników
Górskich z siedzibą w Jeleniej Górze, pierwszym przewodniczącym Koła został Zygmunt Piotrowski. W latach
1967-1974 na Śnieżce powstaje nowe schronisko- obserwatorium meteorologiczne "Latające spodki"
Od 1983r. w Jeleniej Górze rozpoczyna się cykliczna impreza "Międzynarodowy Festiwal Teatru Ulicznego,
której inicjatorem był dyrektor teatru Alina Obidniak. Na inaugurację przybyło 29 teatrów z Holandii,
RFN, USA, Hiszpanii, Francji i Włoch. W Kotle Łomniczki w 1985r. utworzono symboliczny cmentarzyk. Początkowo
miał to być cmentarz ofiar gór, a obecnie przypomina o osobach zasłużonych w Karkonoszach. Naczelną ideą
cmentarza było umieszczenie pamiątkowej tablicy pamięci tych, którzy stali się ofiarami tragedii górskich
lub też zginęli w górach niosąc pomoc innym.
Dzięki znacznemu rozwojowi urbanizacyjnemu jak i przemysłowemu, po reformie administracyjnej z 1975r.
Jelenia Góra stała się miastem wojewódzkim, co spowodowało przyspieszenie jej wzrostu. Miasto rozwijało
się coraz prężniej, inkorporując (1976r.) w swoje granice mniejsze miejscowości: Maciejową, Czarne,
Goduszyn,
Cieplice Śląskie-Zdrój, Sobieszów. W ostatnim czasie do miasta przyłączono również Jagniątków, co w konsekwencji
poszerzyło granice Jeleniej Góry aż po granicę państwową z Czechami.
16.listopada 1989r. powstają parki krajobrazowe - Rudawski Park Krajobrazowy i Park Krajobrazowy Doliny
Bobru, a w marcu trzy lata później powstaje Związek Gmin Karkonoskich, skupiający gminy: Kowary, Karpacz,
Mysłakowice i Podgórzyn. Decyzją Komitetu UNESCO (1993) Karkonosze zostały włączone do Światowego Rezerwatu
Biosfery - ochronie podlegają przyrodnicze, kulturowe i naukowe wartości tego obszaru.
4.07.1998r. specjalnie dla turystów następuje otwarcie Western City w Ścięgnach pod Karpaczem.
Po II wojnie światowej innym ważnym ośrodkiem regionu stały się Kowary, a to głównie z uwagi na eksploatację
rud uranu, która miała miejsce na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych. Miasto rozwijało się
w oparciu o działalność Zakładów Przemysłowych R-1, a także dzięki przemysłowi włókienniczemu, produkującemu
płótna lniane oraz słynne kowarskie dywany. Eksploatacja uranu sięgnęła kilkoma sztolniami głębokości
700m, z rud wydobyto 200 ton metalu, a surowiec wywożono do ZSRR. W 1962r. kopalnia zakończyła swoją
działalność a wyrobiska zatopiono. W jednej ze sztolni zlokalizowano inhalatorium radonowe. Obecnie na
obszarze sztolni kowarskich znajduje się trasa turystyczna.
Natomiast dwie miejscowości podgórskie - Karpacz i Szklarska Poręba stały się wiodącymi ośrodkami turystyki
i ważnymi centrami sportów zimowych.
Istniejące w latach 1975-1998 województwo jeleniogórskie z dniem 1 stycznia 1999 zostaje włączone do
nowego województwa dolnośląskiego Jelenia Góra zostaje ponownie miastem powiatowym.
1.września 2001r. ma miejsce otwarcie domu Gerharta Hauptmanna w Jagniątkowie, dzisiejszego Muzeum poświęconego
twórczości noblisty, natomiast w 2003r. na terenie przyległym do fabryki Dywanów powstaje "Park Miniatur
Dolnego Śląska". Podczas prac konserwatorskich we wrześniu 2007r. w wieży rycerskiej w Siedlęcinie, na
I piętrze odnaleziono nieznane wcześniej malowidła pochodzące najprawdopodobniej ze średniowiecza. W
tym samy miesiącu w innej miejscowości regionu - w Karpaczu stworzono Skwer Zdobywców, który stanowią
ślady butów wyprawowych polskich himalaistów. Ten nietypowy skwer stanowi jedną z najczęściej odwiedzanych
atrakcji miejscowości. W drugiej równie atrakcyjnej podgórskiej miejscowości pod koniec 2007 roku kręcono
cześć ujęć do znanego wszystkim filmu o księciu Kaspianie na podstawie powieści Lewisa "Opowieści z
Narnii".
Krajobrazy tak zachwyciły ekipę filmowców, że zdecydowali się oni w napisach końcowych umieścić nazwę
Karkonoskiego Parku Narodowego i Szklarskiej Poręby.
Zdecydowanie duże znaczenie dla regionu miało utworzenie Parku Kulturowego Kotliny Jeleniogórskiej obejmującego
dobraną Dolinę Pałaców i Ogrodów. Pierwsze pomysły jej utworzenia sięgają 2001r., kiedy to na terenie
Kotliny został zorganizowany przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków cykl warsztatów studenckich,
który miał służyć dokumentowaniu i promowaniu walorów kulturowych regionu. Dolina Pałaców i Ogrodów jako
sposób ochrony i organizacji wielkiej wartości walorów kulturowych, krajobrazowych i przyrodniczych stawała
się coraz bardziej popularna. Stąd też zaproponowano- jesienią 2005r. na II konferencji, wprowadzenie
nowych form ochrony dziedzictwa kulturowego na obszarze Kotliny Jeleniogórskiej. Jednostką odpowiedzialną
za realizację działań na rzecz utworzenia parku miał być Związek Gmin Karkonoskich. W 2007r. z inicjatywy
Związku Fundacja Karkonoska opracowano "Koncepcję zrównoważonego Regionu Karkonoskiego", której jednym
z elementów było wypracowanie podstaw merytorycznych dla określenia jego rozwoju przestrzennego oraz
przygotowanie ostatecznie uchwały o jego utworzeniu. Szerokie poparcie idei utworzenia Parku Kulturowego
spowodowało, że na mocy Zgromadzenia Związku 30.października 2008r. powstał Park Kulturowy Kotliny Jeleniogórskiej.
Park został utworzony przez Związek Gmin Karkonoskich. Objął tereny zespołów rezydencjonalnych w Bukowcu,
Mysłakowicach, Łomnicy, Wojanowie, Bobrowie, Karpnikach, Miłkowie oraz Staniszowie wraz z terenami dawnego
parku przypałacowego z górami Witoszą i Grodną, w Nowym Dworze i Ciszycy oraz zespół zabudowy sanatoryjno-
szpitalnej Wysoka Łąka. Objęta Parkiem Dolina Pałaców i Ogrodów to obszar liczący 100 km2 leżący
pomiędzy Rudawami Janowickimi a Karkonoszami, gdzie znajduje się około 30 obiektów architektury świeckiej.
Rozmaitość siedzib rycerskich i szlacheckich obejmuje obiekty zarówno w postaci średniowiecznych wież
mieszkalnych, zamków, renesansowych dworów, barokowych pałaców i XIX-wiecznych założeń pałacowo- parkowych.
Epoka romantyzmu spowodowała, że tutejsze rezydencje otaczano rozległymi parkami krajobrazowymi korzystając
z naturalnych walorów przyrodniczych. Kompleksy parkowe ze względu na niewielkie odległości łączono historycznymi
alejami, a siedziby swoje miały tu najznamienitsze rody europejskie takiej jak Habsburgowie, Hohenzollernowie,
Schagotschowie, Czartoryscy i Radziwiłłowie. Piękno Doliny docenili również przybywający w te strony
artyści, miłośnicy przyrody i podróżnicy z całej Europy i Ameryki- Fryderyk Chopin, Johan Wolfgang Goethe,
John Quincy Adams i Alexander von Humboldt. Z punktu widzenia turystyki kulturowo-przyrodniczej park
stanowi markowy produkt (i zespół walorów), wyznaczający pozycję mikroregionu na mapie jej atrakcji.
Literatura:
Basałygo E., 2010, Tędy przeszła historia. Kalendarium wydarzeń w Kotlinie Jeleniogóskiej i jej okolicach.,
Jelenia Góra.
Staff M. (red.), 1999, Słownik Geografii Turystycznej. Kotlina Jeleniogórska, Wrocław
Szatkowski M., 2005, Karkonosze, Masyw Śnieżnika, Wysoki Jesionik- jak zdobyć najwyższe szczyty Sudetów
latem i zimą. Przewodnik turystyczny., PLAN Wyd.Turystyczne, Jelenia Góra
Korzeń K., 2008, Park Kulturowy Kotliny Jeleniogórskiej [w:]Urbanista 11/2008, Jelenia Góra
Skała C., 2008, Sudety, Wyd. Pascal (brak informacji o miejscu wydania)
Staffa M., 1982, Wędrówka przez Sudety Zachodnie: przewodnik turystyczny. Kotlina Jeleniogórska- Góry
Izerskie- Karkonosze, Wyd. PTTK, Warszawa
Oficjalne portale internetowe:
http://i.jeleniagora.pl/ (data dostępu 18.12.2012r.)
http://zabytkidolnegoslaska.com.pl/ (data dostępu
18.12.2012r.)
www.karkonosze.popracy.pl (data dostępu 19.12.2012r.)
http://www.chojnik.pl/pl/historia
(data dostępu 21.12.2012r.)
|
