|
Jagoda Pawlak
Zarys historii Pleszewa i regionu
1. Pradzieje
Pierwsze ślady osadnictwa na terenie dzisiejszego powiatu pleszewskiego, potwierdzone wykopaliskami archeologicznymi,
pochodzą z końca okresu paleolitu z ok. 8300 p.n.e. oraz ze środkowej epoki kamienia - mezolitu ok. 8300
- 4500 lat p.n.e. Wraz z ociepleniem klimatu i związanymi z tym zmianami we florze i faunie, przybywające
tu gromady ludzkie zaczęły prowadzić osiadły tryb życia. Głównymi zajęciami było zbieractwo i łowiectwo,
zwłaszcza myślistwo i rybołówstwo. Dowodem na to są odnalezione narzędzia wykonane z kości, rogu i drewna,
a także krzemienne zbrojniki, umieszczone w rogowych oprawach. Odnalezione na terenie Pleszewa kamienne
pozostałości datuje się między IX a V w. p.n.e., należą do nich również rzadziej występujące wyroby z
kamienia, takie jak drapacze i skrobacze. Około 650 roku p.n.e., z nadejściem epoki żelaza, znacznie
wzrosła liczba mieszkańców tego terytorium. Zaczęły wówczas powstawać duże osiedla obronne, czego dowodem
są relikty osady odkrytej w Grodzisku niedaleko Chocza. W połowie II tysiąclecia p.n.e. na ziemi pleszewskiej
pojawiła się kultura łużycka, która tutaj charakteryzują nie tylko wynalazki materialne, ale także pewne
nowe zachowania, wynikające z przekonań i wierzeń. Do znalezisk jednostkowych z przeprowadzonych prac
ratowniczych w Pleszewie, Brzeziu i Pacanowicach, należą naczynia ze znakami kultowymi (solarnymi), ornitomorficzna
grzechotka gliniana, naszyjnik brązowy "ze skrzydełkami", fragment lustra brązowego z ozdobną rękojeścią,
będące importem z terenów italskich. Podczas badań w Pleszewie odkryto także cmentarzysko złożone z 132
całopalnych pochówków. Spalone ludzkie szczątki umieszczono w popielnicach i grobach jamowych otoczonymi
kamieniami pochodzenia lodowcowego. Wśród darów grobowych znajdowały się zrobione z brązu: bransoleta
taśmowa, naszyjnik, część lustra pochodzącego z Italii, a także broń myśliwska w postaci kamienia umocowanego
na rzemieniu. Różnorodność pochówków daje obraz wielorakiego społeczeństwa, przywiązującego ogromną wagę
do wierzeń w życie po śmierci. Z upływem czasu i z pojawieniem się tutaj we wczesnym podokresie lateńskim,
kultury pomorskiej (zwaną kulturą wejherowsko-krotoszyńską), nastąpiły zmiany w praktyce pochówków. Na
terenie Pleszewa odkryto również cmentarzysko z rodzinnymi grobami z odmiennymi od kultury łużyckiej
popielnicami oraz małymi naczyńkami i wyrobami z żelaza, pochodzące z czasu VI - II w. p.n.e. W okresie
tym powstały pierwsze elementy wyrobów ze szkła, jak paciorki w brązowych kółkach. Z badań archeologów
wynika, że znaczny wpływ na kolejne zmiany kulturowe ludności na ziemi pleszewskiej ok. 200 lat p.n.e.
miał południowo - zachodni prąd lateński, nazywany kulturą przeworską lub kulturą wenecką grobów jamowych.
Charakterystyczne dla tej kultury, także ze względu na obrzęd pogrzebania, są rytualnie zniszczona ceramika
i zwierzęce kości. Pochodzące z I-II w. n.e. znaleziska mogą także dowodzić, iż ziemie te były wówczas
odwiedzane przez kupców rzymskich, którzy najprawdopodobniej wędrowali szlakiem
bursztynowym przez Wielkopolskę.
Nieliczne fragmenty pozostałości z czasów rzymskich odnaleziono również na terenach Dobrzycy, Lutyni,
Sośnicy i Gołuchowa.
2. Ziemia pleszewska w okresie monarchii piastowskiej
Nazwa Pleszew pochodzi od staropolskiego słowa ,,plecha", co oznacza tonsurę (wygolony na głowie krążek
obejmujący ciemię). W znaczeniu przenośnym jest to także określenie wzgórza ogołoconego z lasu, czyli
łysogóry. Centrum obecnego miasta leży na wysoczyźnie morenowej nad Niziną Prośniańską. W początkach
swego istnienia Pleszew leżał pośród lasów po lewej stronie rzeki Ner. Niewiele wiadomo o wydarzeniach
na tej ziemi przed wiekiem XII, zapewne stanowiła ona gospodarcze zaplecze państwa piastowskiego. Po
podziale Polski na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego, ziemia pleszewska weszła w skład dzielnicy
wielkopolskiej, a w ramach jej krótkotrwałych podziałów zawsze należała do części kaliskiej, co nie dziwi
z uwagi na bliskość Kalisza, jednego ze stołecznych ośrodków książęcych. Po raz pierwszy nazwa Pleszew
pojawiła się na zachowanym po dziś dzień oryginale dyplomu z 2 października 1283 roku, wystawionego przez
Przemysła II, księcia poznańskiego i kaliskiego, późniejszego króla. Określenie miejscowości w dokumencie
jako "civitas Plessow" oznacza, że najprawdopodobniej już wtedy Pleszew posiadał prawa miejskie. Akt
ten dowodzi, że ośrodkiem wyższego sądownictwo prawa niemieckiego dla pobliskich miast i miasteczek był
Kalisz, z którym Pleszew przez całe średniowiecze był związany kulturowo, politycznie i administracyjnie
również pod względem kościelnym, w ramach archidiakonatu kaliskiego funkcjonującego w strukturze archidiecezji
gnieźnieńskiej. Jednak dzięki korzystnemu położeniu miasta przy drogach tranzytowych łączących Poznań
z Kaliszem oraz możliwości obsługi ludności z regionu do około 20 km od Pleszewa, miasto nie podlegało
w pełna zależność ekonomiczna od znacznie większego Kalisza. Znajdujący się w księdze miejskiej odpis
prawa magdeburskiego jest dowodem na nadanie praw miejskich już w II połowie XIII. Siedziba drugiego,
szlacheckiego (prywatnego) miasta Pleszew znajdowała się w sąsiadującym wówczas Malinie (dziś dzielnica
Pleszewa). Jednak nie tylko Pleszew posiadał prawa miejskie na omawianym terytorium w okresie
piastowskim. Zostały one nadane również miejscowości Chocz, której nazwa pochodzi od słowa
"chodek",
określającego strażników granic. Jako gród rycerski nad Prosną, Chocz wspomniana jest już w 1294 roku,
natomiast prawa miejskie nadano jej w XIV wieku. Z 1283 roku pochodzą pierwsze informacje o wsi
Januszowice,
zwanej następnie Giżyno (od nazwiska właściciela), a obecnie Gizałki. W tej najwyraźniej słabo zaludnionej
wiosce mieszkańcy trudnili się uprawą roślin zbożowych. Jednak starsze pod względem dowodów istnienia
na tym terenie są Szymanowice, o których mowa w źródłach historycznych już w 1250 roku. Prawie połowę
obszaru znajdującego się na prawym brzegu Prosny zajmowały lasy. W 1304 roku odnotowano wzmiankę na temat
położonej tam wsi Czermin, którą wówczas poznański biskup Andrzej Szymanowic nadał przedstawicielom rodu
Zarębów. Już wtedy na terenie Czermina dominowała również gospodarka rolna. Podobny charakter rolniczy
ma Gołuchów, należący od XIII wieku do rodu Toporczyków (swoich pierwszych historycznych właścicieli),
który od 1309 roku stał się własnością rodu Gołuchowskich herbu Wieniawa.
Pod koniec XIII wieku ziemie pleszewskie były gęsto zaludnione. Miejscowa ludność zajmowała się głównie
rolnictwem, hodowlą oraz rzemiosłem, które najlepiej rozwijało się w Pleszewie. Natomiast źródła z XV
wieku donoszą o podziale ludności na mieszkańców i obywateli. Obywatelami byli najbogatsi mieszczanie
których nazywano tez patrycjatem i rzemieślnicy, natomiast do plebsu zaliczano mieszkańców bez własnego
majątku - chłopów, wyrobników, służbę, żebraków. Wraz z lokacją Pleszewa nastąpiła jego lokalizacja,
w ramach której wyznaczono rynek, ulice, ważne zabudowania oraz usytuowano miejski kościół św. Jana Chrzciciela
z prezbiterium skierowanym na wschód, który do dziś zachował swoje późnogotyckie mury. Pleszew nie należał
do dużych miast, na co również wskazuje kamienna wieża w herbie świadcząca o nim jako mieście obronnym,
otoczonym wysokim murem. Wzrastająca liczba mieszkańców spowodowała powstawanie coraz ciaśniej usytuowanych
ulic. Pierwszym znanym z nazwiska właścicielem Pleszewa był, odnotowany w aktach z 1395 roku, kasztelan
ksiąski Filip z Cielczy.
3. Ziemia pleszewska od początku XV do końca XVII wieku
W swoich nowożytnych dziejach okolice Pleszewa nie należały do jednego właściciela. Wiadomość z 1435
roku ukazuje, iż po śmierci Macieja z Trzciela (syna kasztelana kaliskiego Świętosława) jego żona Jadwiga
rezygnuje z części Pleszewa i wiosek, których właścicielem staje się rycerz Jan Ksiąski. Następnie, po
długotrwałych sporach sądowych, miasto przechodzi w ręce Zarębów, a mianowicie Mikołaja z
Cielczy, piszącego
się odtąd Pleszewskim. Z kolei znajdująca się 12 km na zachód od Pleszewa Dobrzyca, o której po raz pierwszy
mowa w dokumentach z 1327 roku, aż do końca XVII wieku należała do grodu Dobrzyckich herbu Leszczyc.
Lokacja miejska w Dobrzycy nastąpiła dopiero w 1440 roku, przez co doszło do podziału miejscowości na
Dobrzycę miasto i Dobrzycę wieś, nazywaną Kleonowem - ośrodki te dzieliła rzeczka Patoka. Z początku
było to nieduże miasteczko rolnicze, które na wyprawę malborską w 1458 roku, wystawiło tylko jednego
żołnierza (dla porównania Pleszew, jako miasto średniej wielkości, wystawił aż 12 piechurów). Dzięki
prawom na targi i jarmarki, wynikającym z prawa miejskiego, Dobrzyca bardzo szybko zaczęła się rozwijać
pod względem gospodarczym, co przyczyniło się do wzrostu zamożności miasta. Sąsiadująca Lutynia przejściowo
także była zaliczana do miast (przynajmniej w okresie od 1458 - 1505 roku), o czym świadczy fakt wystawienia
na wyprawę malborską jednego żołnierza.
W samym Pleszewie stałe jarmarki miały miejsce od 1493 roku. Wcześniej powstała tu szkoła parafialna,
o której pierwsza wzmianka pochodzi z 1423 roku. Ulice miasta były brukowane (co ciekawe, bruk powstawał
tu m. in. dzięki specjalnej karze nakładanej na drobniejszych przestępców, polegającej na obowiązku ułożenia
bruku). Z dziedziny kultury materialnej w pełni zachowała się jedynie późnogotycka figura Matki Boskiej,
znajdująca się w kościele św. Floriana. W okresie podziału miasta między kilku właścicieli w każdej części
istniały odrębne instytucje samorządowe: burmistrz, rada, ława. Anna, wnuczka ostatniego z Pleszewskich,
na przełomie XV i XVI wieku wniosła dobra pleszewskie w małżeństwo z Mikołajem, księciem raciborskim.
Z rejestrów z II połowy XVI wieku wynika, że Pleszew płacił wyższy podatek niż bardziej znaczące w tym
czasie miasta, jak Kcynia czy Nakło. Dowodzą tego najstarsze dokumenty pleszewskie - spisy
ławników miejskich z 1428 roku. Nie posiadały jeszcze one pieczęci miasta. Jednakże w Archiwum Skarbowym
w Warszawie znajduje się niewyraźna pieczęć woskowa z 1591 roku. Z tych materiałów próbowano odczytać
najstarszy wygląd herbu Pleszewa. I tak określa się go jako wieżę o trzech blankach z trzema strzelnicami.
Przywilej króla Jana Olbrachta z 1493 roku zezwalał Pleszewowi na cotygodniowe targi oraz dwa jarmarki
w roku: na św. Floriana (4 maja) i św. Jana Chrzciciela (29 sierpnia). Na początku XVI wieku
w mieście działało 9 cechów, w 1580 roku odnotowano tu 86 rzemieślników. Zachował się do dziś Statut
Cechu Krawieckiego z roku 1592 roku pisany na pergaminie w języku łacińskim, nadany przez Jana ze Złotowa.
Swoimi wyrobami rzemieślnicy pleszewscy zaopatrywali znaczny obszar. Najliczniejszą grupę stanowili wśród
nich szewcy. W średniowieczu cechy odgrywały jednocześnie role religijną, kulturalną i wojskową. Również
jako producenci nie pełniły one funkcji jednorodnej, stąd do cechu kowalskiego mógł tutaj należeć na
przykład ślusarz. Inne istniejące cechy to: piekarniczy, rzeźniczy, sukienniczy, krawiecki, garncarski,
kuśnierski i piwowarski. Miejska ludność zajmowała się również hodowlą i rolnictwem, spośród ich wyrobów
markę zyskały sobie słynne tutejsze kosy, tzw. pleszewianki. Natomiast pozostałością działalności lokalnych
artystów z tego okresu jest wykonana z piaskowca figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem, znajdująca się
w rogu pleszewskiego rynku.
Pleszew posiadał rynek - równie ciasny jak same ulice - przy którym w XVI wieku wzniesiono ratusz. Wokół
niego pełno było jatek, kramów i bud jarmarcznych. Z dokumentu lokacyjnego, jaki wydała właścicielka
miasta Maria Dąbska szewcowi Konwerskiemu w 1774 roku, wynika, że dawny ratusz zamieniono na sukiennice.
Dzięki temu prawu Maria Dąbska pozwoliła nie tylko uprawiać rzemiosła, ale również trzymać jatki w ratuszu.
Ze względu na bliskość Neru miasto było zaopatrzone w wodę, co miało dodatni wpływ na higienę i czystość.
Za pomocą wodociągów wodę rozprowadzano po całym mieście, dzięki czemu w okresie średniowiecza istniało
w Pleszewie kilka łaźni. Domy mieszczan były przeważnie drewniane i parterowe, z zamykanymi bramami.
Znajdowało się w nich po kilka izb. Możniejsi mieli również izby czeladne. Później zaczęto stawiać domy
murowane i piętrowe. Zamiast numeru domu określano je imieniem lub przezwiskiem właściciela.
W Dobrzycy pozostałością założenia miejskiego jest małomiasteczkowy układ z czworobocznym rynkiem, przez
który przechodzi poprzecznie trakt Koźmin - Pleszew. Nie stanowił on jednak istotnego punktu na trakcie
handlowym, stąd nie był odwiedzany przez cudzoziemców. Z początkiem XVI wieku prawa miejskie (jako miasto
prywatne) uzyskał także Chocz. Wśród ludności miejskiej wszystkich ośrodków na ziemi pleszewskiej zdecydowanie
przeważała narodowość polska. Na początku XVI wieku w Pleszewie osiedliła się grupa Szkotów, a w księgach
ławników można odnaleźć niemieckie nazwiska jak Girzman czy Obersal, jednak najczęściej były to nazwiska
spolszczone, częste wśród tutejszych mieszczan. Często mieszczanie pleszewscy przeprowadzali się do większych
miast, takich jak Kalisz. Z kolei kmiecie z okolicy przenosili się do Pleszewa, wyrywając się w ten sposób
spod ciężaru pańszczyzny. Ze względu na brak rąk do pracy panu wolno było przemocą ściągnąć takiego kmiecia
z powrotem na wieś. Miało to niekorzystny wpływ na rozwój miasta. Ten ustawiczny konflikt powiązany z
brakiem naturalnego źródła dopływu ludności, otwierał w mieście miejsce dla innych chętnych. W przypadku
Pleszewa nie byli jednak nimi Żydzi (jak w wielu innych miastach), natomiast dominowała wśród nich drobna
szlachta z pobliskich wiosek Gołuchowa, Karmina Wielkiego i Małego, Kowalewa, Sowiny napływająca do miasta
z nadzieją na szybkie dojście do dobrobytu dzięki rzemiosłu i handlowi. Ludność ze wsi przenosiła się
do miasta najczęściej poprzez związki małżeńskie.
4. Od XVII wieku do II rozbioru Polski
Gdy w Gołuchowie starosta radziejowski Rafał Leszczyński wzniósł okazały dwupiętrowy zamek, w Pleszewie
w II połowie XVI i I połowie XVII wieku następowały zmiany związane z okresem reformacji. Miasto pozostające
najpierw pod opieką Kościeleckich, a później Zborowskich, stało się ośrodkiem protestantyzmu.
W 1560 roku Kościeleccy oddali kościół luteranom - przywrócił go katolikom i odbudował w 1615 r. wojewoda
łęczycki Adam Sędziwój Czarnkowski. Z kolei nowi właściciele Chocza - Marszewscy herbu Rogala, oddali
kościół braciom czeskim. Ich silna tutejsza gmina, która działała w latach 1555 - 1620, była jedną z
pierwszych w Wielkopolsce. W związku z napływem uchodźców religijnych ze Śląska w czasie wojny
trzydziestoletniej, lokowano w Choczu tzw. Nowe Miasto. Ówczesny właściciel miasta, Piotr Sieniuta (sam
kalwin), wystawił 6 listopada1637 roku nowy przywilej lokacyjny, zapewniający jego mieszkańcom swobodę
wyznania religii protestanckiej, co było związane z dużym napływem przedstawicieli religijnych z terenu
Czech i Śląska. W 1696 roku Pleszew uzyskał nową ordynację, ustalającą kompetencje władz miejskich oraz
prawa i obowiązki mieszkańców. W tym okresie miasto dwukrotnie dotknął gwałtowny regres: w połowie XVII
wieku znacznych zniszczeń dokonało przejście wojsk szwedzkich, a także wielka zaraza w latach 1708-1710,
za sprawą których znacznie zmalała liczba mieszkańców Pleszewa oraz pobliskiego Turska i Brzezia.
Po
1757 roku dobra pleszewskie należały do Marianny z Sapiehów, najpierw Koźmińskiej, a potem Dąbskiej,
następnie do jej córki, Ludwiki Sokolnickiej - Gorzeńskiej. Pod koniec XVIII wieku hrabina Ludwika sprzedała
część gruntów na południe od miasta kolonistom niemieckim. Z tego to okresu pochodzą wsie: Dobra Nadzieja,
Zielona Łąka i Ludwina (od imienia hrabiny) o charakterystycznej zabudowie w typie ulicówek. Chocz natomiast
na początku wieku XVII należał do rodziny Mycielskich, a pod jego koniec do Lipskich herbu Grabie. Pochodzący
z Lipskich Kazimierz znacznie przyczynił się do upadku miasta w XVIII wieku, jednocześnie odbierając
mieszkańcom większość przywilejów. Jednakże jemu właśnie Chocz zawdzięcza kościół i pałac infułatów.
Statystyka z 1789 roku odnotowała w Pleszewie 1509 mieszkańców zajmujących 233 domy (drewniane, o gontowych
dachach). Z rolnictwa utrzymywało się 180 rodzin, z rzemiosła 110 (najwięcej z szewstwa oraz z wytwarzania
płótna i sukna), a w ciągu roku odbywało się 13 jarmarków.
5. Pod zaborami
Prusacy, zajmując w roku 1793 ziemie Wielkopolski nie czekali nawet na formalne zatwierdzenie rozbioru
Polski i od razu wprowadzali swoje rządy. Językiem urzędowym odtąd stał się niemiecki, chociaż ze względu
na powszechną nieznajomość tego języka wśród ludności ziemi pleszewskiej ogłoszenia urzędowe wydawano
również w języku polskim. Zmiany administracyjne nie doszły jeszcze do końca, gdy już zainicjowane insurekcją
kościuszkowską ruchy narodowe niemal jednocześnie wybuchły we wszystkich województwach. Brali w nich
udział również ochotnicy z regionu Pleszewa, którzy wraz z wojskiem powstańczym województwa kaliskiego
licznie stanęli do walki. Z relacji pastora ewangelickiego wynika, że już w sierpniu 1794 roku mieszkańcy
byli całkowicie zaangażowani w powstania przeciw zaborcom. Klęska insurekcji kościuszkowskiej przyspieszyła
akcję germanizacyjną na ziemi pleszewskiej. W mieście i okolicznych wioskach znacznie zwiększyła się
liczba Niemców, którzy utworzyli tu niezależną gminę i wybudowali kościół protestancki. Już po 1795 roku
Królestwo Pruskie podzieliło Prusy Południowe na nowe trzy departamenty: poznański, warszawski i kaliski,
do którego został włączony Pleszew i cała okolica. W tym okresie, w latach 1798-1799 dla adiutanta i
szefa kancelarii wojskowej króla Stanisława Augusta, generała Augustyna Gorzeńskiego w Dobrzycy wzniesiony
został zespół pałacowo - parkowy projektu Stanisława Zawadzkiego, autora między innymi pałacu w Śmiełowie
i pałacu w Lubostroniu. W obawie o utratę majątku dobrzyckiego Gorzeński złożył przysięgę wierności monarsze
pruskiemu i został nawet mianowany... honorowym generałem kawalerii pruskiej. Gdy na ziemi włoskiej tworzyły
się Legiony Polskie, a oddziały napoleońskie wkraczały na tereny zaboru pruskiego, mieszkańców Wielkopolski
rozpoczęły się kolejne działania powstańcze w departamencie poznańskim i kaliskim. Budziło to nadzieje
na odzyskanie wolności.
Istotnym wydarzeniem, które przyniosło ogromne straty, był pożar w Pleszewie, który 9 i 10 czerwca 1806
roku spalił dwie trzecie drewnianej zabudowy miasta (jeszcze w 1811 roku na 270 budynków było tu zaledwie
13 domów murowanych). W strukturze terytorialnej Księstwa Warszawskiego (1807-1815) Pleszew należał do
powiatu odolanowskiego, będąc w jego ramach częścią departamentu kaliskiego. Z tego okresu pochodzi wiele
rozproszonych osad na wschód od Stawiszyna, Chocza, Gizałek. Przegrana Napoleona w wojnie z Moskwą w
1812 roku przesądziła los Księstwa Warszawskiego. W 1815 roku na Kongresie Wiedeńskim ustalono podział
dotąd jednolitego terytorium Wielkopolski pomiędzy zabór pruski i rosyjski
(tzw. Królestwo Polskie), w
którym znalazł się między innymi Kalisz. Linię graniczną wyznaczała tym razem rzeka Prosna, a w leżącym
nad nią Kwileniu do dziś zachował się żelazny słupek graniczny Cesarstwa Rosyjskiego z XIX wieku. Pleszew
i większa część dzisiejszego powiatu stały się na powrót częscią Królestwa Pruskiego. Co prawda od 1807
roku właścicielami miasta wraz z majątkiem w Maliniu była rodzina Taczanowskich, jednak już od 1816 roku
przestało ono być miastem prywatnym. Rok później na mocy zmian podziałów na obwody: bydgoski i poznański,
utworzono nowe powiaty w tym pleszewski. Wtedy to należały do niego 4 miasta: Pleszew, Jarocin, Mieszków
i Nowe Miasto. Początkowo Polacy mogli tu używać języka polskiego w szkołach, urzędach, jednocześnie
korzystając z wolności religii. Napięcia narodowościowe wzmogły się dopiero w okresie Powstania
Listopadowego na terenie Królestwa Polskiego. Słabo pilnowana granica na Prośnie w okolicach Pleszewa była jednym z
ulubionych miejsc, w których przekraczali ja Wielkopolanie, pragnący zaciągnąć się do walki przeciw caratowi
w oddziałach powstańczych. Okazję do tego mieli w Kaliszu, stolicy departamentu i miejscu formowania
oddziałów, toteż przez tereny wokół Pleszewa wiodły naturalne szlaki chętnych do zaciągu. Spowodowało
to szereg kontrakcji ze strony władz pruskich i restrykcji, skierowanych przeciw miejscowym mieszkańcom,
podejrzewanych (całkiem słusznie) o pomoc ochotnikom.
Do kolejnego wrzenia politycznego doszło w okresie Wiosny Ludów w roku 1848, kiedy to na mocy ugody jarosławieckiej
ulokowano w Pleszewie jeden z czterech obozów polskich ochotników. Kolejne powstanie wybuchło tym razem
na terenie samej Wielkopolski. Wiadomość o zwycięstwie Polaków pod Miłosławiem zmobilizowała także pleszewian
do działania, między innymi budowano barykady wbrew wyraźnym rozkazom generała
Colomba, nawołującego
do złożenia broni. Bardzo wyróżnili się w tym adwokaci: Florentyn Lisiecki i Jakub
Krauthofer. Pruskie
dowództwo nie mogło się temu przyglądać bezczynnie, dlatego niezwłocznie przystąpiono do pacyfikacji,
aresztując najwybitniejszych działaczy powstańczych, m. in. dr Michała Pokornego i ks. Tomasza Basińskiego.
Dopiero 2 lipca 1848 roku zdjęto nakaz aresztowania za udział w ruchach wyzwoleńczych, co jednak nie
dotyczyło należących do powstałego w okresie tzw. Wiosny Ludów Komitetu Narodowego (Edmund Taczanowski,
Józef Żychliński z Twardowa, nauczyciel Jankowski z Turska).
Patriotyczna działalność konspiracyjna nie ustała też w II połowie XIX wieku. Istniejące w niedalekim
Ostrowie Tajne Kółko Towarzystwa Narodowego, do którego należeli również pleszewianie, pogłębiało w ludziach
uczucia patriotyczne poprzez studiowanie literatury i historii. Nauki odbywały się także w placówkach
na terenie powiatu pleszewskiego. Ze względu na wzrost liczby mieszkańców powiatu, zwłaszcza Pleszewa
(w którym rosnący odsetek ludności zaczęli stanowić także Niemcy i Żydzi), oraz duży nacisk na kształcenie,
na terenie powiatu funkcjonowały 62 szkoły katolickie, 16 ewangelickich oraz 2 żydowskie. Niewygasająca
idea wolności narodowej doprowadziła do wybuchu kolejnego powstania tym razem po rosyjskiej stronie granicy
w styczniu 1863. W trakcie tego zrywu walki toczyły się znowu także na terenie dzisiejszej ziemi pleszewskiej.
Oddział partyzancki Edmunda Taczanowskiego wyzwolił przejściowo Chocz. Między innymi w reakcji na patriotyczną
postawę mieszkańców tego miasteczka zostało ono w 1870 roku pozbawione przez władze carskie praw miejskich.
W II połowie wieku XIX powiat pleszewski w ramach państwa pruskiego rozwijał się zwłaszcza dzięki powstającym
tu licznym zakładom przemysłowym. Na przestrzeni 50 lat założono tu : 22 młyny wodne, 2 młyny "parą napędzane"
, 93 wiatraki, 48 cegielni, 4 piece wapienne, 19 olejarni, 1 fabrykę octu, 1 fabrykę mydła i świec, 17
warsztatów tkackich, 10 browarów, 14 gorzelni. We wsi Kowalew w 1884 roku założona została przemysłowa
mleczarnia, która zaopatrywała w surowiec okoliczna ludność. Pojawiały się nowe zawody rzemieślnicze:
z pisanych w języku niemieckim protokołów wiadomo, że w 1888 roku do ogólnoniemieckiego związku siodlarzy
dołączył pleszewski cech siodlarzy i tapicerów. Przełomem w rozwoju komunikacji było powstanie linii
kolejowej Poznań - Jarocin - Ostrów - Kluczbork, jednak sam Pleszew kolej omijała w odległości 4
km.
Postulaty mieszkańców Dobrzycy, należącej wówczas do powiatu krotoszyńskiego, doprowadziły do budowy
odcinka Kowalew - Dobrzyca, oddając go z budynkiem stacyjnym w 1900 roku. Nowy właściciel Dobrzycy, hrabia
Józef Czarnecki herbu Prus III, jako członek wydziału powiatowego przeprowadził przez miasto budowę Krotoszyńskiej
Kolei Wąskotorowej relacji Pleszew Miasto - Krotoszyn Wąskotorowy. Z kolei rozbudowa dróg bitych dała
możliwość szybszego transportu. Już w 1864 roku w Pleszewie, Jarocinie i Nowym Mieście założono połączenie
telegraficzne z Poznaniem i Wrocławiem. Jako istotny dla rozwoju kultury należy odnotować także fakt
odbudowy, z inicjatywy Izabeli Czartoryskiej, zamku w Gołuchowie w latach 1872 - 1885. Żona Jana Działyńskiego,
wielka pasjonatka sztuki sprowadzając antyczne i renesansowe elementy dekoracyjne i architektoniczne
z Włoch, Francji i Niemiec, a także kolekcję waz antycznych, stworzyła tu już wtedy muzeum dostępne dla
zwiedzających. Jeszcze przed I wojną światową w Pleszewie działało Polskie Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół",
które rozpowszechniało uprawianie sportów, popisy uliczne, zabawy i wycieczki. Istniało także Towarzystwo
Kołowników Polskich, Towarzystwo Czytelni Ludowych, Towarzystwo Muzyczne i Towarzystwo Śpiewacze "Lutynia".
Inicjatorem i animatorem wielu kulturalnych przedsięwzięć był miejscowy proboszcz, ks. Kazimierz Niesiołowski.
6. Od roku 1914 do 1945
Podczas I wojny światowej mieszkańcy powiatu często uczestniczyli w walkach z racji poboru. Krótko po
zakończeniu wojny, gdy 27 grudnia 1918 roku rozpoczęło się powstanie wielkopolskie, w Pleszewie władzę
przejęli dobrze zorganizowani i przygotowani Polacy. Ppor. Ludwik Bociański objął komendę wojskową, starostą
powiatu został Artur Szulc, a burmistrzem Pleszewa Stefan Karczewski. Uroczystość oficjalnego przejęcia
władzy przez polską Radę Ludową odbyła się 6 stycznia 1919 roku. Na znak wolności na gmachu ratusza umieszczono
Orła Białego. Błyskawicznie sformowany garnizon pleszewski otrzymał sztandar z napisem: Pleszew - Pułk
Strzelców i ochotnicy - powstańcy złożyli przysięgę. Oddziały z Pleszewa niemal natychmiast pospieszyły
na fronty powstania. W walce zbrojnej wzięło udział w sumie ok. 500 pleszewian, z których 14 straciło
życie, m. in. w Ostrzeszowie, Zmyślonej Ligockiej, w rejonie Rawicza. W okresie międzywojennym, jak również
za czasów pruskich, siedzibą powiatu należącego do województwa poznańskiego był Pleszew. Porównując okres
przed i powojenny powiat dalej się rozwijał, powstawały nowe zakłady przemysłowe w samym Pleszewie jak
i w regionie: gorzelnie w Grodzisku, Taczanowie, cegielnie w Kowalewie, Kajewie, młyny wodne w Lenartowicach
i Zawidowicach. Znaczny wpływ na dobry rozwój powiatu miały dwa lokalne banki: Pożyczkowy i Kupiecki
oraz Miejska Kasa Oszczędnościowa. Niestety, trwające przez cały okres międzywojenny wysokie bezrobocie
objęło i tutaj wszystkie grupy społeczne. W 1932 roku powiat pleszewski został w całości wcielony do
powiatu jarocińskiego. Z kolei na pięć lat przed wybuchem II wojny światowej Dobrzyca utraciła swoje
prawa miejskie.
Już pierwszego dnia II wojny światowej na zbombardowanych ziemiach pleszewskich życie traci kilkoro dzieci.
7 września 1939 roku wkroczyły do Pleszewa oddziały Wehrmachtu, od razu usuwając widoczne oznaki polskości,
przystąpiono też do zmian nazw ulic, miejscowości, skonfiskowano polskie biblioteki, zajęto zbiory muzeum
w Gołuchowie, które zostało zamknięte. Duchowni katoliccy z całego powiatu byli brani jako zakładnicy,
m. in. proboszcz z Kowalewa, ks. Aleksander Szymański, ks. Stanisław Herwat. Wielu z duchownych wywieziono
do obozów koncentracyjnych. Hitlerowcy niszczyli przedmioty kultu religijnego jak kapliczkę, czy pomnik
powstańców wielkopolskich. Zakłady przemysłowe zamieniano na fabryki uzbrojenia.
Począwszy od roku 1940 rozpoczęła się planowana akcja grupowania, a od 1942 likwidacji miejscowej ludności
żydowskiej. Początkowo przesiedlono ją do Szymanowic nad Prosną, następnie do Jarocina, wreszcie do Łodzi
gdzie odbywały się selekcje do obozów zagłady. Przygniatająca większość przedwojennych żydowskich współobywateli
straciła wówczas życie. Setki silnych, młodych Polaków, szczególnie mieszkańców wsi, wywożono do Niemiec
w ramach pracy przymusowej. Pleszewskie więzienie w okresie okupacji było stale przepełnione. Miały także
miejsce egzekucje: kilka publicznych i szereg potajemnych. Między innymi 23 października 1944 roku gestapo
wywiozło 7 skazańców 2 kilometry poza Pleszew, do lasku malińskiego (Boreczku), gdzie przed śmiercią
zmusili ich do wykopania sobie grobów. Najliczniejsze zbrodnie miały miejsce w lesie niedaleko Gołuchowa.
Więźniów zatrudniano także przy budowach toru kolejki Pleszew - Broniszewice i lotniska w
Zawidowicach.
Pierwsze tajne grupy na terenie powiatu zorganizował Franciszek Sitarz, pseudonim "Frank" w Kowalewie.
Kolejne powstały w Pleszewie inicjatywy Jana Żurawskiego, "Włoda", który został konspiracyjnym komendantem
rejonu. Działalność ruchu oporu była ukierunkowana przede wszystkim na niesienie pomocy wdowom, rodzinom
wielodzietnym, więźniom, a także jeńcom wojennym. Za pomocą biuletynów i gazetek przekazywano także wiadomości
o prawdziwej sytuacji na frontach i walce z okupantem. Zaangażowani byli w te akcje również harcerze
z Drużyny im. Tadeusza Kościuszki (w większości maturzyści). Dzięki tajnemu nauczaniu, prowadzonemu w
skrajnie niebezpiecznych warunkach, podtrzymywano świadomość narodową młodych Polaków.
7. Ziemia Pleszewska od roku 1945 do dziś
Zanim w 1945 roku wojska niemieckie opuściły Polskę, jeszcze 7 stycznia w Pleszewie odbyła się uroczystość
przekazania do użytku wąskotorówki Pleszew - Broniszewice. Wraz z nadchodzącą ofensywą wojsk radzieckich
zmniejszała się liczba ludności niemieckiej na ziemi pleszewskiej. Zaraz po wyzwoleniu, które obyło się
bez większych walk i zniszczeń, zorganizowano władze administracyjne i porządkowe: 24 stycznia 1945 roku
rozpoczął swoją działalność Tymczasowy Zarząd Miejski, którego komendantem został Hieronim Gromek. Pleszew
jednakże po wojnie przeżył jeszcze jedną tragedię, gdy 27 lutego 1945 roku przez wybuch pocisków artyleryjskich
zginęło 12 osób. Po odzyskaniu wolności Pleszew, Czermin oraz Gołuchów powzięły uchwały o przywróceniu
powiatu pleszewskiego, argumentując to samodzielnością w zakresie kultury i oświaty. Pomimo zniszczeń
wojennych Pleszew posiadał nadal wystarczającą ilość budynków, w których mieściłyby się władze samorządowe.
Dopiero jednak 1 stycznia 1956 roku powiat pleszewski na nowo wrócił na mapy administracyjne jako jedność:
miasto i 22 gromady. Swą działalność rozpoczęły oddziały partii politycznych: PPS, PPR,
SL, PSL, Stronnictwa
Pracy, Stronnictwa Demokratycznego, a także Związek Zawodowy Robotników Rolnych. W Pleszewie, jak w całej
Polsce, utworzyły się agendy ruchów młodzieżowych: Miejski Komitet Jedności, Związek Walki Młodych, Organizacja
Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. Wznowiona działalność zakładów przemysłowych skupiona
była głównie na produkcji spożywczej tak, aby zaspokoić potrzeby mieszkańców całego powiatu, jednak najczęściej
maszyny pracowały na potrzeby wojsk radzieckich, które jeszcze przez pewien czas stacjonowały na ziemiach
powiatu. Większość zakładów w chwili upaństwowienia przechodziła zmiany produkcyjne, z przemysłu terenowego
do przemysłu kluczowego. Do dziś z regionu Pleszewa znane są zakłady odlewów i armatury, produkujące
zawory, kotły i smarownice. Ponieważ produkcja skierowana była w dużej mierze na eksport, był to znaczny
zwrot w gospodarce powiatu, dzięki któremu nastąpił dynamiczny wzrost zatrudnień. W tym czasie bardzo
rozwinął się także zakład wikliniarski w Choczu, prezentując swoje wyroby nawet na targach międzynarodowych
w Poznaniu. Ważnym wydarzeniem z punktu widzenia ochrony miejscowego i polskiego dziedzictwa, a także
kultury i turystyki było przejęcie gołuchowskiego zamku i odzyskanych częściowo zbiorów tamtejszej kolekcji
przez Muzeum Narodowe w Poznaniu, co miało miejsce w roku 1951. W ten sposób na ziemi pleszewskiej powstała
pierwsza, i od razu bardzo ważna placówka muzealna, wsparta prestiżem i środkami silnego metropolitalnego
muzeum.Gdy z dniem 1 czerwca 1975 roku rozwiązano powiaty, ziemia pleszewska rozpadła się na szereg samodzielnych
gmin, włączonych do nowo powstałego województwa kaliskiego. W Polsce Ludowej duży nacisk kładziono na
rozwój masowej kultury. Organizowano między innymi lokalne "Dni Oświaty Książki i Prasy", "Dzień Działacza
Kultury", udostępniono w sieci terenowych bibliotek książki przechowane dawniej tylko w domach parafialnych.
Istotnym wydarzeniem w życiu kulturalnym ziemi pleszewskiej było otwarcie w 1983 roku Muzeum Regionalnego
w Pleszewie, w którym można było umieścić ocalałe zbiory historyczne i znaleziska archeologiczne. W tym
samym roku przypadła rocznica 700 - lecia miasta Pleszewa. W roku 1990 reaktywowano władze samorządowe
Pleszewa, a dwa lata później został powołany Związek Gmin Ziemi Pleszewskiej. W ramach reformy administracyjnej
powiat pleszewski powrócił na mapę administracyjna z dniem 1 stycznia 1999 roku. Obecnie zamieszkuje
go 63 tysiące osób na terenie o powierzchni 712 km2, a w jego skład wchodzi 6 gmin: Pleszew,
Chocz, Czermin, Dobrzyca, Gizałki i Gołuchów.
Wykorzystane źródła:
Anders P., Łęcki W., Maluśkiewicz P., 1992, Słownik Krajoznawczy Wielkopolski; Wyd.
PWN Warszawa/Poznań
Drozdowski M. (red.), 1989, Dzieje Pleszewa, Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół
Nauk, Kalisz
Kasinowska R., 2007, Dobrzyca, fortalicja, pałac, muzeum, Wyd. Dobrzyca
Łuczak Cz.,
Topolski J., Jakóbczyk W., 1969, Dzieje Wielkopolski, Wyd Poznańskie, Poznań1969
Waller M., 2006, Gołuchów,
rezydencja magnacka w świetle źródeł, Wyd. Gołuchów
Zajączek K. (red.), Województwo Kaliskie,
Wyd. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Poznań
Muzeum Regionalne w Pleszewie (oficjalny portal):
zbiory historyczne:
www.muzeum.pleszew.pl/zbiory_historyczne.htm
(dostęp: 7.03.2011)
zbiory archeologiczne: www.muzeum.pleszew.pl/zbiory_archeologiczne.htm
(7.03.2011)
|
