Główna :  Dla autorów :  Archiwum :  Publikacje :  turystykakulturowa.ORG

Data wydania 29 września 2010, redaktor prowadzący numeru: Paulina Ratkowska

Numer 10/2010 (październik 2010)

Zarys dziejów Obornik Wielkopolskich i okolic

Emilia Rudy 

1. Ziemia obornicka w pradziejach
Na terenie Obornik i okolic znajduje się ponad 650 stanowisk archeologicznych, dokumentujących różnego typu ślady osadnictwa oraz działania ludności z okresu schyłku starszej epoki kamienia (paleolitu). Pierwsze grupy osadnicze, które pojawiły się na obszarze dzisiejszego powiatu obornickiego datuje się na okres od około 11050 – 9950 do przełomu III i II tysiąclecia p.n.e.¹. Okoliczna ludność z epoki lodowcowej to koczujące grupy, zajmujące się łowieniem ryb, zbieractwem i polowaniem. Na ich prymitywną broń i narzędzia pracy składały się m.in. krzemienne rdzenie, rylce, drapacze i liściaki, na które natrafiono na stanowiskach archeologicznych w Kowanówku i Kowalewku.
Wraz z nadejściem środkowej epoki kamienia (mezolitu) nastąpił rozwój polowania oraz rybołówstwa. Zaczęto także wytwarzać narzędzia z krzemienia, rogu i drewna.
W Obornikach, położonych na lewym brzegu Warty, odkryto pozostałości kultury chojnicko – pieńkowskiej. W okolicy Kowalewka, Stobnicy i Rudek znaleziono małych rozmiarów narzędzia i broń, co wiązało się ze zmianą gatunków zwierząt łownych.
W połowie V tysiąclecia p.n.e. na terenach ziemi obornickiej doszło do przejścia z gospodarki zbieracko – łowieckiej do prymitywnego rolnictwa. Zaczęto tu także wytwarzać ceramikę glinianą, obok krzemienia kamień stał się podstawowym surowcem do wyrobu narzędzi pracy i broni. Z czasem nastąpiło pełne przejście od koczowniczego do osiadłego trybu życia. W latach 2500 – 1700 p.n.e. teren Obornik i najbliższej okolicy zamieszkiwany był przez ludność pięciu osad kultury ceramiki sznurowej, zlokalizowanych na obu brzegach Warty.²
1700 – 650 r. p.n.e. to na dzisiejszym obszarze Wielkopolski epoka brązu. W jej pierwszym okresie nowy materiał nie przyniósł natychmiastowych przeobrażeń gospodarczych i kulturowych. Nadal dominowała kultura ceramiki sznurowej, ale pojawiły się także wpływy kultury unietyckiej, która wytworzyła m.in. grupy takie jak: kościańska, międzychodzka, iwieńska i grobsko - śniardowska mające wpływ na dalszy rozwój okolicznych społeczności. W kolejnym okresie epoki brązu (1450 – 1200 r. p.n.e.) zaczęła wyodrębniać się kultura przedłużycka. Z brązu wytwarzano już nie tylko broń, ale także przedmioty codziennego użytku oraz ozdoby: w okolicach Kowalewka, Kowanówka i Objezierza np. znaleziono pochodzące z tego okresu m.in. szpilkę z tulejkową główką do spinania odzieży oraz naramienniki ze spiralnymi tarczkami. W trzecim okresie epoki brązu (1200-1000 r. p.n.e.) nastąpił rozwój kultury łużyckiej, którą charakteryzował m.in. powszechny zwyczaj palenia zwłok.³
Wraz z nadejściem epoki żelaza (650 – 400 lat p.n.e.), kultura łużycka przeżywa swój największy rozwój. W tym okresie w Objezierzu powstały obronne osiedla o charakterze schronieniowym. W Rogoźnie, w pobliżu rzeki Wełny, zostały odkryte trzy stanowiska tej kultury. Jednocześnie na tym obszarze pojawiła się kultura pomorska: tzw. kultura grobów skrzynkowych. Charakteryzowała się ona chowaniem zmarłych w grobach z obciosanego piaskowca w kształcie skrzyni. W takich rodzinnych grobach mieściło się do kilkunastu popielnic z resztkami zmarłych. Zostały one odkryte m.in. w Rogoźnie, Parkowie, Budziszewku i Gościejewie.
W początkowym i środkowym okresie lateńskim (400 – 125 lat p.n.e.) obok kultury pomorskiej pojawiła się kultura kloszowa. Swoją nazwę otrzymała od naczynia przykrywającego popielnice, przypominającego klosz. Pozostałości tej kultury znaleziono w Budziszewku, Gościejewie, Nienawiszczu i Tarnowie. W tym okresie upowszechniło się również wytapianie żelaza z okolicznej rudy darniowej z terenów podmokłych łąk i lasów liściastych.
Czas pomiędzy początkiem naszej ery a połową wieku VI to okres rzymski i następujący po nim okres wielkiej wędrówki ludów. W tym czasie nastąpiły zmiany społeczno – gospodarcze i etniczne napływających na omawiany teren plemion słowiańskich. Zaczęło rozwijać się rolnictwo sprzężajne oraz bursztyniarstwo, kowalstwo, złotnictwo i handel. Dowodem tego są monety, znalezione m.in. w Rogoźnie, Kątach i Długiej Goślinie.⁴ Również na terenie współczesnego Ryczywołu odnaleziono dwie małe brązowe monety Antoniusa Piusa (138–161 r.) i Kommodusa (180 – 192 r.) oraz dużą brązową monetę Marka Aureliusza (161 – 180 r.)⁵. Wraz z pojawieniem się Gotów na tereny powiatu obornickiego wkroczyła kultura wielbarska. Należały do niej odkryte dwie brązowe zapinki, sprzączka do pasa oraz bursztynowa przęślica. W Obornikach Goci pozostawili m.in. trzy złote monety, około 20 srebrnych, kilka brązowych oraz średniej wielkości monetę Domicjana. Duże znaczenie w badaniu kultury wielbarskiej miało odkrycie cmentarzyska w Kowalewu - jednego z największych w Polsce. Charakterystyczne dla tej kultury były groby ciałopalne oraz szkieletowe. Stosowano powszechny zakaz wkładania broni i narzędzi do grobu. Inną formą pochówku było składanie przepalonych kości np. w woreczkach z tkaniny, skóry lub w glinianych naczyniach.⁶ W okolicach Jeziora Rogozińskiego odkryto pozostałości kultury przeworskiej, zwanej kulturą grobów jamowych. Charakteryzowała się ona zwyczajem wsypywania prochów zmarłych bezpośrednio do grobów.⁷

2. Okres Średniowiecza
Na przełomie XI i XII wieku około 100 km² terenów prawobrzeżnej Warty znalazło się w okręgu administracyjnym zarządzanym z grodu Radzim. Na terenie zajmowanym przez niewielkie jednostki osadnicze w Objezierzu i Obornikach powstało opole, które graniczyło z kasztelanią w Radzimiu. Pełniła ona funkcję administracyjną i obronną na tzw. „Szlaku Solnym”, który przebiegał m.in. przez Rogoźno, Objezierze i Oborniki⁸. Z kolei w wieku XIII samo Rogoźno było już grodem kasztelańskim⁹.
W końcu XII i na początku XIII wieku Oborniki stanowiły niewielki ośrodek, położony nad Wartą o średnim zaludnieniu. Wczesnośredniowieczny obornicki zespół osadniczy był złożony z: grodu, podgrodzia, kościoła oraz osady otwartej. Gród, wraz z szybko rozwijającą się na początku XIII w. osadą przygrodową był podstawą przedlokacyjnego rozwoju Obornik jako lokalnego ośrodka handlowego. Na terenie obecnego rynku oraz zachodniego placu przyrynkowego funkcjonował wówczas obszar targowy, który skupiał lokalny wymienny handel¹⁰. Również w Rogoźnie pokaźne zaplecze rolnicze oraz produkcja rzemieślnicza sprawiły, iż przy prawym brzegu Wełny powstała osada targowa, skupiająca aktywność okolicznych osad¹¹. Pod koniec XIII w. do Obornik zostali sprowadzeni franciszkanie, jednak dopiero w XVIII w. wybudowali oni murowany kościół oraz klasztor.¹² Zakony żebracze zajmujące się duszpasterstwem, wywierały istotny wpływ na poglądy religijne i obyczaje mieszkańców. ¹³
Po raz pierwszy Oborniki wzmiankowane zostały w 1229 r. Prawa miejskie otrzymały przed 1339 r., dokładna data nie jest znana¹⁴. W 1485 r. król Kazimierz Jagiellończyk odnowił lokację nadając Obornikom najprawdopodobniej nazwę Stara Wieś, pod ta nazwa miasto funkcjonowało do roku 1580¹⁵. Zdecydowanie więcej informacji zachowało się na temat otrzymania praw miejskich przez Rogoźno. 24 kwietnia 1280 r. Przemysł II wystawił dokument lokacyjny dla tego miasta¹⁶. Miejscowość ta zresztą na zawsze związała się z jego imieniem. W dniu 8 lutego 1296 r., o świcie, we dworze w Rogoźnie doszło do napadu na Przemysła II, inspirowanego przez Brandenburczyków. W tym dniu ten pierwszy po rozbiciu dzielnicowym król Polski (koronowany w Gnieźnie 26 czerwca 1294) został tu ciężko ranny, ujęty i porwany, a następnie martwy porzucony na drodze¹⁷. Prawa miejskie nadane Rogoźnu przez Przemysła II jeszcze w tym samym roku 1296 zostały potwierdzone przez Władysława Łokietka¹⁸.
Pojawienie się lokacyjnego miasta w średniowieczu było najczęściej wynikiem połączenia czynników ekonomicznych, politycznych oraz społecznych. W przypadku Obornik najważniejszą przyczyną wykształcenia się osady miejskiej było znaczne zaplecze rolnicze. Prócz uprawy roli upowszechniała się tutaj hodowla bydła, świń i owiec. Ponadto duże znaczenie miało nadal łowiectwo. W wiekach XII-XIV nastąpił dynamiczny rozwój rzemiosła, przede wszystkim w zakresie garncarstwa, drogownictwa, włókiennictwa, wytopu i obróbki żelaza. W okresie tworzenia miasta lokacyjnego posłużono się prawem magdeburskim, które obowiązywało w Poznaniu od 1253 r. Na jego mocy sądownictwo obejmujące wszelkie sprawy cywilne i większość kryminalnych spoczęło w rękach wójta oraz ławy miejskiej. Mieszczanie uzyskali także wiele uprawnień gospodarczych. Centrum miasta lokacyjnego składało się w Obornikach z rynku w kształcie prostokąta oraz ulic o turbinowym układzie. Rozwój Obornik w ciągu XIV i XV w. był na tyle pomyślny, że doprowadził do całkowitej zabudowy obszarów wytyczonych w czasie lokacji. Koniecznym stało się nawet wznoszenie nowych budynków poza terenami pierwotnie zaplanowanego miasta. Budowę rozpoczęto od kościołów, w pobliżu których powstawały przedmieścia. Pod koniec XV w. Oborniki zaliczane były do grupy zamożniejszych miast Wielkopolski¹⁹.
Oborniki początkowo były miastem książęcym, a następnie królewskim do XVIII w, w którym nastąpił upadek Rzeczypospolitej. W ramach podziału administracyjnego państwa ostatnich Piastów miasto i jego okolice wchodzą w skład województwa poznańskiego i podlegają także starostwu w Poznaniu. W okresie powstania miasta trwało rozbicie dzielnicowe państwa oraz walki książąt o panowanie w Wielkopolsce. W czasie wielkopolskiej wojny domowej, tj. konfliktu Grzymalitów z Nałęczami po śmierci Ludwika Węgierskiego (1382-1385), walki toczył obóz pod przywództwem starosty generalnego Wielkopolski Domarata z Iwna przeciw stronnictwu kasztelana nakielskiego Sędziwoja Świdwy z Szamotuł i poznańskiego wojewody Wincentego z Kępy. Ta wojna pozostawiła po sobie znaczne straty w całej dzielnicy. Dopiero objęcie tronu przez Władysława Jagiełłę przyniosło uspokojenie sytuacji i lepsze perspektywy rozwoju, nastąpiło wówczas ustabilizowanie się sytuacji politycznej. Także Oborniki otrzymały od tego władcy liczne korzystne przywileje²⁰.

3. Od początku XVI w. do I rozbioru Polski
W czasach od XVI w. do 1793 r. Oborniki nadal przynależą do powiatu iwojewództwa poznańskiego. Od XVI w do 1775 r. z miasta królewskiego stały się one miastem prywatnym oraz głównym ośrodkiem administracyjno - gospodarczym obornickiego starostwa niegrodowego. W XVI w. i pierwszej połowie XVII w. starościński murowany zamek, wystawiony u zbiegu rzek Warty i Wełny zwiększył znaczenie militarne Obornik. Pomimo to, w roku „potopu” - latem 1655 miasto bez próby obrony znalazło pod okupacją szwedzką. Żołnierze szwedzcy dokonywali tutaj i w okolicy okrutnych napadów i rabunków, a także mścili się na chłopach i mieszczanach za patriotyczna postawę oraz pomoc coraz liczniejszym rebeliantom, a potem oddziałom Stefana Czarnieckiego. Miasto opuścili Szwedzi w rok później, pozostawiając po sobie wiele zniszczeń. Tego samego roku do Wielkopolski wkroczyli Brandenburczycy pod dowództwem gen. Burcharda Műllera, którzy spalili Oborniki.
W 1656 r. nad Obornikami zawisła zaraza dżumy. Kolejne jej fale pojawiały się także w okresie III wojny północnej, najprawdopodobniej w 1708 – 1710 r., o czym może świadczyć bardzo znaczny spadek liczby mieszkańców miasta i okolicznych wsi. Kolejne zagrożenia i straty powodowały powodzie, największe z nich (1736) niszczyły kościoły i pozostałości po zabudowie miasta. W okresie wojny siedmioletniej, w maju 1759 r. w Obornikach zatrzymała się i stacjonowała dywizja armii rosyjskiej. Rosjanie zorganizowali w mieście magazyn żywnościowy. Z kolei 29 czerwca 1759 r. przybyła do miasta armia pruska pod dowództwem gen. Wopersnowa grabiąc z Obornik, Rogoźna i okolicznych młynów wszelkie zapasy zboża. Trzy dni później miasto zmieniło się w pruski obóz wojenny, z główną jego kwaterą w Kowanowie. Wojny, kontrybucje i rekwizycje powodowały niemal nieprzerwane fale strat. Mieszkańcy wielokrotnie byli zmuszani przez Rosjan, później przez Prusaków do niskopłatnej bądź całkowicie bezpłatnej dostawy żywności. W latach od 1768 do 1772 mieszkańcy Obornik wraz z ludnością całego starostwa byli zmuszani do utrzymywania na przemian przemieszczających się tędy i dłużej kwaterujących wojsk konfederatów barskich, Prusaków oraz Rosjan²¹ które przymusowo pobierały zaopatrzenie, a nierzadko grabiły okoliczną ludność²². Zarówno w XVII, jak i w I połowie XVIII wieku straty ludzkie spowodowane żywiołami, wojnami i zarazami były przez właścicieli i władze miasta oraz okolicznych posiadaczy ziemskich uzupełnianie poprzez inicjowanie i wspieranie akcji osadniczych. W większości osadnicy pochodzili z Niemiec. Wprowadzali się oni do miasta i do istniejących, częściowo wyludnionych wsi lub też zakładali nowe. W ten sposób skład etniczny ludność samego miasta i okolicy Obornik zyskiwał stopniowo mieszany charakter.

4. Pierwszy okres rządów pruskich i czasy Księstwa Warszawskiego (1793 – 1813)
Po przejęciu Wielkopolski przez Prusy (1793) w II rozbiorze Polski, Oborniki były jako miasto królewskie siedzibą urzędów pruskich, głównie ze względu na rolniczy charakter miasta i okolic. Władze pruskie szybko zaczęły wprowadzać ograniczenia w życiu publicznym miast królewskich, dotyczące m.in. praw mieszczan oraz samorządu. Obowiązkowa stała się także służba wojskowa, a mieszkańcy byli zmuszani do zapewniania kwater żołnierzom.²³
Po zajęciu znacznej części ziem polskich przez armię napoleońską oraz po zatwierdzeniu Konstytucji Księstwa Warszawskiego 22 lipca 1807 r. sytuacja miasta została ustabilizowana. Mieszczanom przyznano znów prawa polityczne: m.in. na Zgromadzeniach Gminnych mogli oni dokonywać wyboru deputowanych do Sejmu. Uczestnikami zgromadzeń mogli być jednak tylko właściciele nieruchomości, kupcy ze stanem towaru wartym 10 tys. zł, rzemieślnicy przełożeni nad czeladzią, duchowni, wojskowi z odznaczeniami oraz zdolni, zasłużeni obywatele miasta. Ponadto został zmieniony ustrój miasta, należącego teraz wraz z bliższą i dalszą okolicą do departamentu poznańskiego Władzę pełnił burmistrz, (był nim wówczas Michał Lorenz). Pojawiła się również Rada Municypalna, wspólna dla Obornik i Wągrowca, składająca się z 10 członków wybranych przez króla Fryderyka Augusta, Księcia Warszawskiego, na której czele stanął prezydent²⁴.
Wycofując się po przegranej kampanii rosyjskiej, 26 stycznia 1813 r. do Rogoźna przybył 4 Pułk Piechoty Nadwiślańskiej Dywizji Polskiej pod dowództwem gen. Girarda, składający się z 140 nieuzbrojonych, częściowo pozbawionych umundurowania i wygłodzonych żołnierzy. Z powodu stacjonowania tej jednostki 10 lutego 1813 r. Rogoźno zostało z kolei zaatakowane przez rosyjskie wojska składające się z 3000 regularnych żołnierzy, 600 Kozaków i 5 armat. Po około godzinnej walce polskie wojsko zaczęło opuszczać Rogoźno, a do kolejnego krwawego starcia doszło za miastem, przy drodze do Murowanej Gośliny i Poznania. Pokonani Polacy wycofali się do Obornik, pozostawiając na polu bitwy 80 zabitych i rannych żołnierzy.²⁵

5. Drugi okres rządów pruskich: od 1815 r. do końca I wojny światowej
Decyzją Kongresu Wiedeńskiego Księstwo Warszawskie zostało w roku 1815 podzielone pomiędzy państwa zaborcze, Oborniki wraz z większą częścią Wielkopolski znalazły się ponownie pod panowaniem pruskim w składzie tzw. Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Na terenie miasta i powiatu tylko raz (w 1848) doszło do zbrojnych walk z zaborcą, jednak liczni przedstawiciele polskiego społeczeństwa powiatu obornickiego uczestniczyli w powstaniu listopadowym, wydarzeniach Wiosny Ludów, powstaniu styczniowym, a także otwarcie wspomagali wysiłek niepodległościowy rodaków innych obszarów²⁶. Miedzy innymi podczas powstania listopadowego szersze uznanie zdobył ochotnik Bogusław Palicki z Rogoźna. Jako 18 letni żołnierz słynnego 4 pułku piechoty liniowej wykazał on bohaterską postawę, za udział w wielu bitwach został odznaczony Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari²⁷.
W okresie Wiosny Ludów i powstania w Wielkopolsce wiosną roku 1848 w Obornikach doszło do walk polsko – niemieckich, kiedy to oddział powstańców polskich, pod dowództwem napoleońskiego żołnierza, majora Mikołaja Dobrzyckiego, próbował przejąć miasto. Do krwawej walki z pruskim garnizonem doszło przy moście w Wełnie. Polakom nie udało się osiągnąć swojego celu, a mjr Dobrzycki zginął w walce.
Po roku 1848, a w większym stopniu po 1871, jak w całej Wielkopolsce, miejscowa społeczność polska znalazła się pod coraz większymi wpływami germanizacyjnymi. Do tego celu wykorzystywano m.in. administrację kościelną, jako że probostwo obornickie obsadzane było przez rząd pruski. M.in. miejski proboszcz Nowacki, urzędujący w latach 70-tych XIX-wieku w okresie osławionego „Kulturkampfu” zyskał sobie wśród polskich parafian opinię tak bardzo proniemieckiego, że z powodu ogólnej niechęci mieszkańców na spacery wychodził w towarzystwie pruskiego żandarma W celu zachowania tożsamości narodowej zakładano i na tym terenie wiele organizacji o charakterze kulturalno – oświatowym, które zajęły się m.in. podnoszeniem poziomu oświaty oraz umiejętności zawodowych wśród Polaków, organizowaniem uroczystości rocznicowych i religijnych, a także kultywowaniem języka polskiego. W Obornikach, powstał oddział Ligi Polskiej, propagujący hasła pracy organicznej. Założono tu także obornicki oddział Towarzystwa „Harmonia” - był to chór wykonujący polskie pieśni²⁸.
Budowa linii kolejowej Poznań- Piła- Kołobrzeg w roku 1979 daje nowe możliwości rozwoju Obornik i Rogoźna, otwierając dzięki stacjom kolejowym i bocznicom nowe rynki zbytu na tutejsze płody rolne oraz wytwarzane w okolicy inne towary przemysłowe. Skutkiem powstania tego połączenia jest otwarcie szeregu zakładów w obydwu miastach i okolicy, w tym znacznej liczby tartaków. W tym okresie Oborniki w coraz większym stopniu korzystają także z żeglugi śródlądowej, towary spławiane są Wartą, część z nich na nabrzeżach w Obornikach przeładowywana jest z barek rzecznych na wagony kolejowe i na odwrót. Jednak lokalizacja przy dużej rzece ma nie tylko swoje dobre strony: w roku 1888 wielka powódź Warty zalała m.in. dolną część miasta Oborniki, straty usuwano przez kilka kolejnych lat z pomocą funduszy rządu pruskiego. Krótko przed wybuchem I wojny światowej otwarto oficjalny towarowy port rzeczny w Obornikach.
Działania I wojny światowej ominęły Oborniki, jednak życie codzienne mieszkańców podporządkowane zostało celom militarnym, a ze względu na potrzeby wojenne wszelkie Inn inwestycje praktycznie wstrzymano. Na przełomie 1916 – 1917, w zwiazku z pogorszeniem wojennej sytuacji Niemiec, wszelkie antypolskie akty władz publicznych i organizacji niemieckich zostały złagodzone²⁹.

6. Ziemia obornicka w okresie Powstania Wielkopolskiego i II Rzeczypospolitej
Wraz z zakończeniem I wojny światowej i odzyskaniem niepodległości przez Polskę, w Obornikach, znajdujących się w należącej nadal do Niemiec Wielkopolsce, zaczęto tworzyć zalążki polskich władz i administracji. Jeszcze w roku 1918 mieszkańcy powołali Powiatowy Komitet Obywatelski. Na prezesa komitetu został wybrany Stanisław Jordan z Gołaszyna. 11 listopada 1918 r Komitet Obywatelski zastąpiła Rada Ludowa, a sześć dni później - pod nieobecność niemieckiego burmistrza został wybrany jego polski zastępca – Ludwik Janik. 17 listopada to przełomowa data dla Obornik, ponieważ poza wyborem władzy podjęto decyzję o utworzeniu Straży Obywatelskiej, która miała wprowadzić i kontrolować ład w mieście. Pod przykrywka oficjalnie działającej Straży zaczęły się tworzyć tajne oddziały powstańcze. Duch patriotyczny wzmocnił się tym bardziej, gdy do mieszkańców Obornik doszły wieści o przyjeździe do Poznania dnia 26 grudnia 1918 znanego pianisty i polskiego patrioty, Ignacego Paderewskiego. Stanisław Jordan wraz z polskimi mieszkańcami Obornik przywitali tego dnia przejeżdżającego Paderewskiego na dworcu kolejowym w Obornikach³⁰.
27 grudnia 1918 r. w trakcie trwania wizyty Paderewskiego wybuchło w Poznaniu Powstanie Wielkopolskie. Pierwszą walkę przeciw Niemcom powstańcy z ziemi obornickiej stoczyli wraz z innymi polskimi oddziałami pod przywództwem Seweryna Skrzetuskiego już 29 grudnia 1918 r. na terenie dzisiejszego poligonu w Biedrusku. Powstańcom udało się zdobyć niemiecki punkt obrony, co zapewniło Poznaniowi ochronę przed atakami ze strony północnej. Obornickie oddziały walczyły również o wyzwolenie innych mniejszych miejscowości położonych na północnym teatrze działań zbrojnych powstania, jak Chodzież czy Czarnków. Podczas nocnego, tajnego posiedzenia miejscowej Rady Ludowej z 3 na 4 stycznia 1919 r. została podjęta decyzja o przejęciu władzy w samych Obornikach z rąk niemieckich. 4 stycznia mieszkańcy zostali powiadomieni o mianowaniu przez Radę Ludową Stanisława Jordana na starostę powiatowego. Po 126 latach Oborniki znów stały się miastem polskim, a język polski stał się mową urzędową. Naturalnie, te działania, mające charakter przewrotu wywołały reakcję wojskowych władz niemieckich: z dniem 10 stycznia ogłoszono w powiecie obornickim stan wojenny. Jednak działania militarne powstania spowodowały w krótkim czasie opuszczenie Obornik i powiatu przez zbrojne oddziały niemieckie. Polska władza i administracja zaczęła się umacniać w Wielkopolsce. 29 października 1919 r. nastąpił koniec Rady Ludowej, niedługo później zostały wybrane nowe organy władzy. Miasto i powiat weszły w skład województwa poznańskiego. Jednak ustrój miejski opierający się na ustawie pruskiej z 1853 r. trwał w Obornikach aż do roku 1933³¹.
W roku 1924 Oborniki i okolica znów padły ofiarą wielkiego wylewu Warty. Na lata międzywojenne przypada rozbudowa ośrodków wypoczynkowych i sanatoryjnych (w tym przeciwgruźliczych), m.in. na przedmieściach Obornik, w Kowanówku i w Bąblinie, dzięki którym powiat staje się popularnym celem wycieczek i pobytów turystyki aktywnej i zdrowotnej glównie ludności aglomeracji poznańskiej, ale także i innych części Polski.
Ostatnie lata II Rzeczypospolitej przyniosły zagrożenie ze strony niemieckiej.
W 1939 r. władze lokalne w miastach powiatu zaczęły skupiać się na przygotowaniu mieszkańców do obrony. W sierpniu 1939 r. zostało m.in. powołane Harcerskie Pogotowie Wojenne, pełniące obserwacyjną służbę na wieżach kościołów. Niedługo przed wybuchem wojny niektóre kompanie miejscowego Batalionu Obrony Narodowej zostały ulokowane w miejscowościach zagrożonych atakiem wroga (Ludomy, Lipa, Kiszewo, Popówko, Łukowo, Kowanówko, Kowanowo i Oborniki)³².

7. Ziemia obornicka pod hitlerowską okupacją
1 września 1939 r. pierwsze niemieckie bomby spadły na Oborniki w okolicach dworca kolejowego tuż po ogłoszeniu alarmu lotniczego. Na rozkaz dowództwa wojskowego rozpoczęła się ogólna ewakuacja stacjonujących tu nielicznych oddziałów polskich oraz instytucji państwowych³³.
7 września 1939 r. do Obornik przyjechał pierwszy niemiecki patrol w celu upewnienia się, że na miejscu nie ma już polskiego wojska. Niedługo po nim pojawiły się większe oddziały, lokując się na terenie całego powiatu. Niemcy szybko zaczęli tworzyć lokalne władze kierujące administracją, życiem gospodarczym, politycznym, społecznym oraz kulturalnym. Zaczęli także brać zakładników, w pierwszym rzędzie osoby, odgrywające duże znaczenie w życiu lokalnej społeczności społeczeństwa. Część mężczyzn zabrano do obozu w Uścikowie, a osoby, które w pierwszych dniach wojny zajmowały się internowaniem miejscowych Niemców zesłano do obozów koncentracyjnych. Ponadto w latach 1939 – 1941 w Lasach Rożnowskich rozstrzelano około 1000 ludzi psychicznie chorych ze szpitala w Owińskach oraz Polaków z poznańskiego Fortu VII, który funkcjonował jako pierwszy hitlerowski obóz koncentracyjny na okupowanych ziemiach polskich. W roku 1943, po przegranej przez Niemców bitwie o Stalingrad, zaczęto zacierać ślady tych mordów przez wykopywanie i palenie ciał, a na miejscach rozkopanych mogił sadzono drzewa.
Na mocy dekretu Hitlera okupowana Wielkopolska i część województw łódzkiego oraz pomorskiego zostały włączone do Rzeszy jako jej nowa prowincja pod nazwą „Kraj Warty” ze stolicą w Poznaniu. Podpoznański powiat obornicki wszedł do tego okręgu i tym samym stał się częścią terytorium Niemiec. Już od listopada 1939 r. Niemcy zaczęli wysiedlać stąd pierwszych Polaków, począwszy od dawnych powstańców wielkopolskich, urzędników oraz kupców. Akcja rozpoczęła się od około 60 wybranych osób, które zebrano na targowisku miejskim, skąd później przewieziono je do przejściowego obozu mieszczącego się w młynie w Kowanówku, a następnie do Generalnego Gubernatorstwa w okolice Szydłowca. Kolejne masowe wysiedlenia nastąpiły w grudniu 1939 r., a także w marcu 1940 r. oraz w styczniu 1941 r. Akcję wysiedlenia wytypowanych grup Polaków z tych terenów Niemcy zakończyli 31 grudnia 1942 r³⁴.
Inne niemieckie założenia opierały się m.in. na wprowadzeniu narodowego podziału między Polakami i Niemcami, połączonego obowiązywaniem odrębnych praw dla obu grup narodowościowych. Polacy byli zobowiązani do dłuższego wymiaru pracy tygodniowo za znacznie mniejszym wynagrodzeniem, otrzymywali mniejsze racje żywnościowe, obowiązywała ich bezwarunkowo godzina policyjna. Zlikwidowano wszystkie polskie szkoły. W hitlerowskim „Warthegau” dzieciom polskim nadawano imiona brzmiące tylko po polsku. Dyskryminacja pojawiała się także w życiu religijnym: możliwość uczestnictwa w nabożeństwach ograniczono tylko do niedziel w określonym czasie, a przy pogrzebach, w których mogli uczestniczyć członkowie najbliższej rodziny, pojawił się zakaz przechodzenia ulicami miasta polskich konduktów pogrzebowych. Niemieckie władze wprowadzały różne sposoby dyskryminacji wobec polskiej ludności. Pewna grupa polskich dzieci została także odebrana rodzinom, wysłana w głąb Niemiec i poddana germanizacji³⁵.
W Obornikach - ze względu na dużą liczbą zamieszkałych na tym terenie Niemców oraz na skalę panującego terroru - nie było sprzyjających warunków do tworzenia ruchu oporu. Pomimo to na terenie powiatu powstały komórki organizacji podziemnych, m.in.: Szarych Szeregów, Armii Krajowej, Stronnictwa Ludowego (Okręg Północny) oraz „Polski Niepodległej”.
12 stycznia 1945 r. Armia Czerwona gwałtownym atakiem znad środkowej Wisły rozpoczęła swoja zimowa ofensywę, która przesądziła o losach wojny na wschodzie. W nocy z 24 na 25 stycznia 1945 r. Oborniki zostały wyzwolone przez I sowiecki korpus zmechanizowany pod dowództwem generała lejtnanta Siemiona Kriwoszeina. Krotka, ale krwawą walkę o miasto stoczyła 44. brygada pancerna gwardii płk. Josifa Gutakowskiego, tracąc przy tym 56 poległych żołnierzy³⁶.

8. Ziemia obornicka po roku 1945
W ostatnich tygodniach niemieckiej okupacji życie gospodarcze miasta zostało całkowicie zdezorganizowane. Brak władzy sprawił, że mieszkańcy zaczęli przystępować do organizowania administracji oraz służby bezpieczeństwa. Pierwszą działalność w dniu 26 stycznia 1945 r. rozpoczął Komitet Obywatelski z Mieczysławem Łukanowskim na czele. 1 lutego 1945 r. stanowisko burmistrza objął Alojzy Melerski. Natomiast funkcję przedstawiciela władz RP dla powiatu obornickiego sprawował Bolesław Pieśniarski. Już 12 lutego 1945 r. odbyła się uroczystość rozpoczęcia nauki w polskich szkołach w mieście. Władze miejskie w Obornikach opierały się na ogólnych zasadach dla całego kraju, zapoczątkowanych w okresie tzw. Polski Ludowej. W okresie od wyzwolenia do 1950 r. dominującą pozycję w systemie administracji terenowej posiadali wojewodowie i starości. Po wojnie Oborniki stały się ważnym centrum administracyjno – gospodarczym oraz kulturowym powiatu. Na przełomie lat 1945 – 1950 w Obornikach odbudowano zniszczone podczas wojny tory kolejowe, dzięki którym nastąpił powrót sprawnej i szybkiej komunikacji z Poznaniem i Piłą. W latach 1948 – 1965 uruchomiono dziesięć zakładów przemysłowych, dzięki którym znacznie rozwinęła się branża przemysłowa³⁷.
Istotną rolę w życiu mieszkańców ziemi obornickiej zaczął odgrywać sport. W marcu 1945 r. powstał milicyjny Klub Sportowy „Gwardia”, który posiadał sekcje piłki nożnej oraz tenisa.. Do ważnych wydarzeń kulturalnych należało powstanie w dniu 15 listopada 1961 r. Chóru im. Piotra Maszyńskiego oraz powołanie do życia w 1972 r. Ogniska Pracy Pozaszkolnej w Obornikach³⁸.
W roku 1975 powiaty w Polsce rozwiązano, a terytorium powiatu obornickiego weszło w znaczniejszej czesci w skład nowo powołanego województwa pilskiego (miasto i gmina Rogoźno oraz gmina Ryczywół), mniejsza część wraz z Obornikami pozostała przy zmniejszonym województwie poznańskim. Z dniem 1 stycznia 1999 na nowo utworzono samorządowe struktury powiatowe. Powiat obornicki obecnie wchodzi w skład województwa wielkopolskiego i obejmuje trzy jednostki samorządu terytorialnego: gminę miejsko – wiejską Oborniki, gminę miejsko – wiejską Rogoźno oraz gminę wiejską Ryczywół. Powiat zajmuje obszar 712,7 km² i jest zamieszkały przez prawie 56 tys. mieszkańców³⁹.


BIBLIOGRAFIA:
Boras Z., Dzieje Rogoźna, Poznań 1993
Brust M., Ziemia Ryczywolska, Ryczywół 2008
Jakóbczyk W. (red.) Dzieje Wielkopolski, t. II, Lata 1793-1918, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 1973
Łuczak Cz., Dzieje Obornik, Poznań 1990
Pawlik L., Zasięg terytorialny i struktura administracyjna powiatu obornickiego w latach 1793 – 2002., Oborniki 2002
Skorupka T., Archeologia powiatu obornickiego, Poznań 2005
Topolski J., Dzieje Wielkopolski do roku 1793, tom I, Poznań 1969
Miasta polskie w tysiącleciu, tom II, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław, Warszawa, Kraków 1976
Nowa encyklopedia powszechna PWN, (hasło: Oborniki ), Warszawa 1996

Nasi Partnerzy