Zarys dziejów Ostrowa Wielkopolskiego i okolic.
Magda Siewka
Czasy
najdawniejsze.
Obszar południowej Wielkopolski zasiedlony był w środkowej epoce
kamiennej, która datowana jest na rok 8000-4200 lat p.n.e. Pierwsze
ślady pobytu człowieka na terenie powiatu ostrowskiego datowane są
na okres mezolitu. Zaobserwowane i wyklarowane wówczas warunki
przyrody, klimatyczne i morfologiczne, dały początek do prowadzenia
osadnictwa przez gromady ludzkie i koczowniczego trybu życia.
Trudniono się wówczas rybołówstwem, łowiectwem, natomiast domeną
kobiet i osób starszych było zbieractwo. O pobycie tych gromad w
pobliżu Baryczy i Ołoboku świadczą znaleziska w postaci grocików
igiełkowatych, a także odłamków kamiennych toporków służących do
robienia harpunów. Życie osiedlających się plemion gwałtownie zmienia
się w okresie neolitu (4500-1750 r. p.n.e.) gdy człowiek zaczyna
dostosowywać otaczające go środowisko do swoich potrzeb. Odnalezione
wykopaliska pozwalają stwierdzić, że ludność zamieszkująca te tereny
zajmowała się rolnictwem i gospodarką. Tym zajęciom doskonale
sprzyjały urodzajne i dobrze nawodnione gleby. W tym okresie tryb
życia z koczowniczego zmienił się w osiadły. We wczesnej epoce brązu
(1750-1200 r.p.n.e) przeważającą część populacji w Jankowie Przygodzickim, Trąbie, Kwiatkowie i Odolanowie stanowiła ludność
unietycka. 1W
latach 1500-1200 p.n.e., czyli w drugim okresie brązu, uwidacznia się
nieustanny rozwój osadnictwa i rolnictwa. Coraz większą rolę odgrywać
zaczyna osoba hodowcy-gospodarza. Ciekawe zbiory pochodzą z trzeciego
okresu brązu. Jest to czas wkraczania na tereny południowej
Wielkopolski kultury łużyckiej, która pozostawia po sobie
cmentarzyska, grody i osady 2.
Z przedmiotów znalezionych podczas prowadzonych prac wykopaliskowych
warto wymienić m.in. bransolety, naramienniki, siekierki z tulejką i
uszkiem, pięcioboczny kamienny topór znaleziony w Skrzebowej. W epoce
żelaza doszło do migracji ludności z terenów wokół Wisły i Odry.
Sytuacja ekonomiczna, do której przyczyniły się najazdy scytyjskie,
doprowadziła do upadku grodów i osad stałych. Zaobserwowano zjawisko
mieszania się różnych wpływów kulturowych3
W okresie rzymskim (25-375 r. n.e.) miała miejsce kontynuacja zmian
zachodzących w regionie ostrowskim: „W tym okresie rozwijała
się u nas nadal kultura przeworska, która w młodszym podokresie
rzymskim, pod wpływem wielu penetracji przekształciła się w kulturę
prapolską, bezpośrednio poprzedzającą kulturę przyszłego państwa
polskiego”. 4
W życiu miejscowej ludności również zaszło wiele zmian. Chociaż
rolnictwo i chów zwierząt dominowały nadal w codziennych zajęciach,
rozwinęła się wytwórczość rękodzielnicza: urozmaicone wyroby
gancarnskie i twórczość hutniczo-kowalska, o czym świadczą znalezione
piece w Strzyżewie i Rososzycy. W tym okresie ożywił się znacznie
handel, przede wszystkim handel dalekosiężny, którym trudnili się
kupcy rzymscy. Dysponowali oni różnego rodzaju towarami: bronią,
biżuterią a także monetami pochodzącymi z I-III w.n.e.. Najczęstszymi
ekwiwalentami było bydło, bursztyn lub niewolnicy5.
Z uwagi na brak przeprowadzenia szerszych badań w okolicach Ostrowa,
osadnictwo w okresie przedfeudalnym, a dokładniej w jego starszej
fazie, nie jest dostatecznie udokumentowane. Dzięki najczęściej
występującym znaleziskom można stwierdzić, że doszło wówczas do
procesu zanikania kultury przeworskiej, a w VI wieku zanikały też
kontakty handlowe z innymi obszarami.
Stabilizacja w zakresie osadnictwa dokonuje się w VII i VIII wieku.
Potwierdzają ją relikty osad otwartych na stanowiskach w Biskupicach
Ołobocznych, Bażantachi i w Latowicach. Wkrótce osadnictwo zmieniło
swój charakter w kierunku bardziej obronnym. Ślady tego typu osad,
nazywanych grodami wczesnośredniowiecznymi, występują m.in. w Ociążu,
Chwaliszewie, Czarnymsadzie i Piaskach6.
W kolejnych wiekach uformowały się stosunki gospodarcze a kultura
prapolska przyczyniła się do przemian społecznych i do pojawienia się
władzy książęcej.
Od
okresu wczesnopiastowskiego do końca XVII wieku .
W
okresie wczesnopiastowskim tereny dzisiejszego powiatu ostrowskiego
nie były wyraźnie wyznaczone granicami. Na tym obszarze udało się
wydzielić mikroregiony, które powstały wskutek ukształtowania
powierzchni i istniejących walorów środowiska naturalnego. Na
rozległe tereny wokół Doliny Baryczy składają się dwa terytoria,
wyodrębnione naturalnie przebiegiem tej rzeki. W północnym kierunku
od doliny rzecznej zlokalizowane jest terytorium, w skład którego
wchodzą mikroregion ołobocki, ostrowski i odolanowski. Południowa,
mniejsza część przynależała do ziemi ostrzeszowskiej, a niektóre jej
partie do Śląska. Od oczątku istnienia państwa piastowskiego północna
część zaliczana była do Wielkopolski7.
Organizacja państwa podczas panowania Piastów opierała się na
wydzielaniu politycznych dzielnic i podziale tychże na okręgi
administracyjno-wojskowe: kasztelanie z kasztelanami na czele oraz
mniejsze obwody: opola. W 1283 roku Kępno i Ostrzeszów pełniły ważne
funkcje obronno-administracyjne. Okres trwający od XII do XIII wieku
charakteryzuje się intensywnym osadnictwem na terenach południowej
Wielkopolski. Dowodem tego są zapisy o najstarszych miejscowościach,
które wchodziły w skład dóbr kościelnych. I tak okolice Kalisza z
Myślęcinem należały do arcybiskupstwa, z kolei Ołobok to od 1213 roku
własność zakonu cysterek. Okres ten to także czas tworzenia się miast
i osiedli, np. Sobótki w powiecie ostrowskim (XIIIw.). W 1301r.
p ojawiła się pierwsza wzmianka o Odolanowie,
który był jednym z grodów strzegących granicy między Wielkopolską a
Śląskiem, a później przebiegającej tędy granicy państwowej.
Istniejąca obok grodu osada w 1400r. otrzymała prawa miejskie 8 .
W roku 1337 wśród nazw miejscowości pojawiają się
Skalmierzyce, a od 1393r. także Raszków, który prawa miejskie uzyskał
w roku 1444. O randze poszczególnych miast świadczył również udział
ich mieszkańców w wyprawie, w której zmierzyli się z Krzyżakami w
1458 roku – na przykład z Odolanowa wysłano 4 pieszych.9,
co potwierdza jego znaczniejszą pozycję w tej okolicy.
U schyłku XIV w. miała miejsce zmiana dotycząca przebiegu granicy
politycznej w późniejszym regionie ostrowskim. Obszary położone na
południe od Baryczy przecinały granice oddzielające powiat
ostrzeszowski, który wraz z ziemią wieluńską włączony był do
województwa sieradzkiego, a odłączony od powiatu kaliskiego.
Istniejące stosunki polityczne utrzymały swój kształt do końca
istnienia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej. Próby ustalenia lokacji
samego Ostrowa Wielkopolskiego wskazują na XV wiek. Najstarsza
informacja mówiącą o miejscowości o charakterze osady definiowana
jest przez dokument pochodzący z XVII wieku – w nim to uznaje
się istnienie Ostrowa, jako miasta od 1404 roku. Według lokalnie
przekazywanych osiemnastowiecznych tradycji właśnie w tym roku miasto
posiadało już kościół parafialny10.
Jednak na przestrzeni kolejnych wieków Ostrów nie odgrywał takiej
roli jak inne istniejące już przed nim miasteczka, jak: Sobótka,
Grabów, Raszków, Kwiatków, Mikstat, królewski Odolanów, czy
powstające z inicjatywy królewskiej Sulmierzyce.
Region charakteryzował się niewielką gęstością zaludnienia i
nierównomiernym zasiedleniem. Omawiany obszar zamieszkiwali niemal
wyłącznie Polacy wyznania katolickiego. Brak jest informacji o innych
narodowościach, spotykanych w innych większych miastach np. w
Kaliszu. Ostrów i jego okolica w tym czasie należała do województwa
kaliskiego. Dzięki niewielkiemu oddaleniu to właśnie Kalisz stał się
miastem, które poprzez swoją wielkość i znaczenie wpływało na
wartości gospodarcze, społeczne i kulturalne na otaczające go
miasteczka i wsie.
Wiek
XVIII i okres rozbiorów.
Na skutek „potopu” szwedzkiego
(1655-60) a także działań wojskowych III wojny północnej
(1700-1721) i towarzyszących im licznych zniszczeń, zahamowany
został rozwój miast i a liczne wsie uległy zniszczeniu. Ostrów
stał się wówczas najmniejszym miastem w regionie: posiadał mniejszą
liczbę mieszkańców niż niektóre wsie. Na skutek takiego stanu rzeczy
w 1711 roku delegacja mieszczan ostrowskich zrezygnowała z praw
miejskich i tak zakończył się pierwszy okres istnienia miejscowości
jako miasta 11.
Początek XVIIIw. to stopniowe, ale sukcesywne zmiany narodowościowe
wśród mieszkańców ziemi ostrowskiej. Zaczęli pojawiać się
przedstawiciele ludności niemieckiej, którzy szukali lepszych
warunków życia. Na wsie napływali także Żydzi, zajmujący się
rzemieślnictwem i pracą w karczmach. W drugiej połowie XVIIIw. w
Ostrowie ludność żydowska wzniosła synagogę w stylu bizantyjskim,
która poprzez walory architektoniczne stanowiła ozdobę miejscowości
12.
Za sprawą podskarbiego wielkiego koronnego Jana Jerzego
Przebendowskiego Ostrów ponownie stał się miastem prywatnym. Do
1793r. jego właścicielem, a jednocześnie opiekunem był sam podskarbi.
W wyrazie wdzięczności władze miasta postanowiły ku czci swego
dobroczyńcy w herbie Ostrowa umieścić jabłko królewskie i klucze13.
W wyniku pierwszego rozbioru Polski (1772) pod panowanie pruskie
dostała się tylko niewielka, północno-zachodnia część Wielkopolski –
okręg nadnotecki.14.teren
dzisiejszego powiatu ostrowskiego w całości pozostał wówczas jeszcze
w granicach Rzeczypospolitej. Tutejsza średnia szlachta - oświecona
część społeczeństwa – podobnie jak w innych regionach dążyła do
zmian i stwarzała warunki do rodzenia się projektów reform, w
zakresie administracji i gospodarki. W 1777r. w Wielkopolsce
utworzono Komisję Dobrego Porządku, która uporządkowała wiele spraw
związanych z ekonomicznymi aspektami funkcjonowania przede wszystkim
gospodarki wiejskiej. Działalność sejmu czteroletniego pozwoliła na
uchwalenie Konstytucji 3 Maja, która nadała wiele praw miastom oraz
zagwarantowała opiekę państwa chłopom. W czasie wojny w obronie
konstytucji Prusy wykorzystały krytyczną sytuacje polski. Fryderyk
Wilhelm II w deklaracji z 16 stycznia 1763 roku, wydał oświadczenie,
w którym określił Wielkopolskę, jako region zarażony „jadem
demokratyzmu”, jednocześnie stwarzającego niebezpieczeństwo
Prusom.15.
Wiosną 1793 na mocy kolejnego traktatu rozbiorowego z 23 stycznia
tego roku reszta Wielkopolski wraz z regionem ostrowskim została
oddzielona od Polski i wcielona do Prus. Fundamentalne zmiany
nastąpiły w miastach tego obszaru, które znalazły się daleko w tyle
za prężnie rozwjającym się Ostrowem.
Pod
zaborem pruskim.
Po roku 1793 na terytorium Wielkopolski funkcjonowała pruska
prowincja „Prusy Południowe”16.
Władze pruskie miały zamiar doprowadzić do pelnej dominacji
politycznej żywiołu niemieckiego na włączonych terenach. Skutkiem
narastającego niezadowolenia polskiej ludności było bardzo szybko
zbrojne wystąpienie mieszkańców Wielkopolski, wspierające insurekcje
kościuszkowska (1794). Na terenie regionu ostrowskiego nie doszło
jednak do walk, choć wywodziło się z niego wielu ochotników
zasilających oddziały powstańcze. Po niepowodzeniu powstania doszło
do trzeciego rozbioru Polski w 1795r 17
Po zwycięstwie Napoleona nad Prusami i Rosja, na mocy traktatu
tylżyckiego w lipcu 1807r. powstało Księstwo Warszawskie, a sprawa
polska stała się po raz kolejny elementem przetargowym, tym razem
między carem Aleksandrem a Napoleonem.
Rozwój regionu ostrowskiego w tym okresie utrzymywał się na bardzo
dobrym poziomie. Wśród miast zaczął dominować Ostrów, w którym
dynamicznie rozwijało się sukiennictwo. Poza rzemiosłem i produkcją
przemysłową ludność miejska trudniła się także handlem. Jarmarki
wyróżniały przede wszyskim Raszków. Odbywały się tam także znane w
całej okolicy targi tygodniowe. W miastach takich jak Odolanów i
Sulmierzyce, sukcesywnie rozwijało się rolnictwo. Z tego powodu w
kolejnych latach brak zbytu na produkty rzemieślnicze spowodował
pogarszanie się ich sytuacji gospodarcze i zatrzymanie wzrostu liczby
mieszkańców.
W 1815r. zakończyły się wojny napoleońskie, a większa część
Wielkopolski jako Wielkie Księstwo Poznańskie ponownie została
przyłączona do Prus. W tej pruskiej części znalazł się także Ostrów i
ziemie dzisiejszego powiatu. Natomiast Kalisz znalazł się w części
rosyjskiej, w tzw. Królestwie Polskim. Spowodowało to przecięcie
związków gospodarczych, społecznych i politycznych z miastem,
niedawno jeszcze dominującym w tym obszarze Wielkopolski. Ta sytuacja
oznaczała dla Ostrowa szanse na stopniowe wybicie się do roli
centralnego ośrodka regionu. Właścicielem Ostrowa został książę
Antoni Henryk Radziwiłł, spowinowacony z Hohenzollernami namiestnik
Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Pod jego rządami miasto zaczęło
odgrywać istotną rolę w rozwoju społecznym 18.
Pod względem administracyjnym większość okolicy należała jednak nadal
do powiatu odolanowskiego. Jednak z powodu szybkiego rozwoju Ostrowa
siedziba władz powiatowych, pierwotnie znajdująca się w Odolanowie,
przeniesiona została do Ostrowa. Tu wzniesiono miedzy innymi nowy Sąd
Powiatowy i ustanowiono Kasę Powiatowa, pobierającą podatki19.
Zaczęły powstawać kolejne obiekty użyteczności publicznej. W 1834r.
powołano do życia szpital powiatowy. Oprócz Ostrowa swoje szpitale
posiadały również Raszków, Odolanów i Sulmierzyce. W regionie
stopniowo zmniejszała się dotychczas zdecydowana przewaga katolików
na rzecz wyznawców protestantyzmu oraz ludności żydowskiej.
Protestanci posiadali swoje parafie w Odolanowie i Ostrowie. Gminy
żydowskie oprócz wspomnianych już miejscowości, mieściły się również
w Raszkowie. Po 1837r. ołobocki klasztor cysterek został skasowany
przez władze pruskie a kościół opacki przekształcono na parafialny. W
1857r. na miejscu starej mniejszej synagogi wzniesiono w Ostrowie
nową, większą, w stylu mauretańskim20.
Do dokonań powiatu odolanowskiego należało otwarcie w 1845r.
gimnazjum z językiem polskim w programie nauczania młodzieży. Szkoła
założona w Ostrowie była pierwszą tego typu w południowej części
Wielkopolski. Pojawiły się też lokalne czasopisma, oraz wydawane w
języku polskim i niemieckim czasopismo o tematyce urzędowej. Głównym
ośrodkiem kulturalnym stał się pałacyk myśliwski w Antoninie,
wybudowany w 1826r. przez K. F. Schinkla na zlecenie księcia
Antoniego Radziwiłła. Miejsce to miało znaczący wpływ na rozwój
kultury. Książę interesował się muzyką, ponadto znał młodego
Fryderyka Chopina. W latach 1826-1829 Chopin kilkakrotnie przebywał w
Wielkopolsce jako jego gość 21.
W okresie początków produkcji kapitalistycznej rejon ostrowski pod
względem administracyjnym nadal należał do powiatu odolanowskiego. W
jego obrębie jako niewielkie ośrodki przemysłowe rozwinęły się
Ostrów, Odolanów, Raszków i Sulmierzyce.
W 1887r. z powiatu odolanowskiego wydzielono powiat ostrowski 22.
W jego granicach znajdowało się tylko jedno miasto – Ostrów.
Miasto było ważnym punktem strategicznym. Mieścił się tu silny pruski
garnizon wojskowy. Nadgraniczne położenie miasta spowodowało, że
stało się ono tez ważnym węzłem komunikacyjnym. W 1875r. uruchomiono
linię kolejową prowadzącą z Poznania przez Ostrów na Śląsk, co
niewątpliwie było ważnym czynnikiem miastotwórczym. Rozbudowano sieć
dróg bitnych, unowocześniono pocztę, a na początku XXw. zainstalowano
telegraf 23.
Życie gospodarcze ludności Ostrowa związane było przede wszystkim z
produkcją przemysłową i – nadal – z rolnictwem.
Powstawały zakłady przerabiające miejscowe zasoby rolne: trzy młyny,
mleczarnia, browar. Dzięki bogatym zasobom leśnym rozwinął się także
przemysł drzewny. Taka sama sytuacja miała miejsce w odniesieniu do
przemysłu mineralnego. Rozległe pokłady gliny umożliwiły
funkcjonowanie aż siedmiu cegielni. Istotna dla dziejów przemysłu
była budowa i rozpoczęcie produkcji w fabryce „Wagon”.
Ostrów stawał się też stopniowo centralnym ośrodkiem rzemieślniczym
dla południowo-wschodniej części pruskiej Wielkopolski.. Rzemieślnicy
zrzeszeni w cechach reprezentowali różne branże. Najprężniej rozwijał
się sektor drzewny, spożywczy i włókienniczy24.
Również oświata w powiecie utrzymywała się na wysokim poziomie. W
Ostrowie działały dwa polskie gimnazja, żeńskie i Królewskie
Katolickie Gimnazjum Męskie, które z biegiem wypadków politycznych
stopniowo stawały się polami zmagań z germanizacją. Ważnym
osiągnięciem wpływającym na rozwój miasta było wybudowanie dużej
elektrowni. Nastąpił postęp w dziedzinie budownictwa mieszkaniowego,
rozbudowa urządzeń komunalnych. Takie zmiany przyczyniły się do
dwukrotnego zwiększenia się liczby ludności. Podobnie jak w innych
częściach Wielkopolski również w regionie ostrowskim powstały liczne
polskie stowarzyszenia, stawiające opór wpływom pruskim: Liga Polska,
Towarzystwo Przemysłowe, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”,
polski gimnazjalny klub sportowy „Venetia”, polskie
towarzystwo piłkarskie „Ostrovia” 25.
Powoli rozwijało się również polskie życie polityczne. W Ostrowie,
największym ośrodku miejskim w tej częsci Wielkopolski, najsilniejsza
była endecja. Natomiast stronnictwo narodowe i ruch robotniczy
doświadczały zmiennych wpływów w mieście.
„Republika
ostrowska”, Powstanie Wielkopolskie i okres
międzywojenny
Już kilka tygodni przed wybuchem Powstania Wielkopolskiego w
pozostającej w składzie Niemiec Wielkopolsce rozpoczęto formować
lokalne oddziały zbrojne. W powiecie ostrowskim działaniom tym
przewodził Bogdan Szambeka, natomiast w samym Ostrowie nadzorował je
Nepomucen Mielcarzewicz. Powiat podzielono wojskowo na cztery
dystrykty, których siedziby mieściły się w Czekanowie, Przygodzicach,
Skalmierzycach i Sieroszewicach. Już w dniu 10 listopada 1918r.- a
więc przed oficjalnym odnowieniem państwa polskiego - deklarowano
niezależność Ostrowa i włączenie terenu powiatu ostrowskiego do
wolnej Rzeczypospolitej. Na polskim wiecu zwołanym tego dnia w Domu
Katolickim stawili się mieszkańcy Ostrowa, zawiadomieni wcześniej
przez młodzież i żołnierzy. Wiec inicjowany był przez W.
Lewandowskiego. Żądano wolnej i niepodległej Polski. Uzgodniono
również, że zostanie uformowany oddział 400 żołnierzy, mający
gwarantować uniezależnienie od władzy pruskiej. Komendantem
pierwszego pułku piechoty polskiej został Marian Modrzejewski 26.
Pod wpływem negocjacji toczących się w Poznaniu i Berlinie między
polską Naczelną Radą Ludową a władzami pruskimi – strona polska
poleciła zlikwidować 1 p.p.p. (21-26 XI). Żołnierzy z rozwiązanych
oddziałów przyłączono do oddziałów Straży Ludowej, a część z nich
przekroczyła granicę powstającej Polski i przydzielono ich do komórki
wojskowej stacjonującej w Szczypornie. Tam służyli oni w kaliskim I
Batalionie Pogranicznym. Batalion zajmował się patrolowaniem granicy
polsko-niemieckiej. Podczas pełnienia służby przez Jana Mertkę i
Czesława Radajewskiego w Boczkowie 27 grudnia 1918 doszło do starcia
z niemieckimi żołnierzami granicznymi, w wyniku którego Mertka został
śmiertelnie ranny a Radajewski zraniony w nogę i w rękę. Mertka –
ostrowianin - zginął tym samym jako pierwszy powstaniec –
jeszcze przed rozpoczęciem regularnych walk Powstania
Wielkopolskiego. W czasie walk powstańczych na ulicach Poznania, po
południu 27 grudnia pierwszym poległym był Franciszek Ratajczak.27
Historia wydarzeń rozgrywających się w „Republice Ostrowskiej”
została zaadaptowana jako serial. Pojawiła się w programie I TVP od 4
czerwca do 9 lipca 1986r. W 1988r. powstał pełnometrażowy film pt.
„Republika Nadziei”. Dla uszanowania tych wydarzeń i roli
Ostrowa w walce o powrót Wielkopolski do Rzeczypospolitej dzień 10
listopada obchodzony jest jako Święto Miasta Ostrowa. Faktyczne
wyzwolenie miasta dokonało się natomiast 31 grudnia 1918r.28.
Po wybuchu Powstania Wielkopolskiego ludność południowej Wielkopolski
- w tym także powiatu ostrowskiego - włączyła się do udziału w nim.
Na opisywanym obszarze znajdowały się dwa tereny działań wojskowych:
„Front Południowo-Zachodni” i ”Front Południowy”.
Do pierwszego z nich należały Krotoszyn, Zduny, Ostrzeszów i Ostrów
Wielkopolski. Rozejm w Trewirze (16 II 1919r.) nie wpłynął znacząco
na walki trwające na tym obszarze. Nadal dochodziło tu do ataków ze
strony niemieckiej, jak choćby walki o Zmyśloną Ligocką w pobliżu
Ostrzeszowa i o Kierzno. Podobne walki toczono w rejonach Rawicza,
Sarnowy i Miejskiej Górki. Traktat wersalski ostatecznie przywrócił
Polsce Rawicz i Kępno, wykonanie jego postanowień i pełna delimitacja
granicy zostały przeprowadzone w 1920 roku29.
Okres międzywojenny na Ziemi Ostrowskiej to czas dalszego
dynamicznego rozwoju Ostrowa. Znacznie zwiększyła się liczba
mieszkańców, a samo miasto również poszerzyło swoje granice. W 1920r.
nadano urzędową nazwę miasta – Ostrów Wielkopolski. Podczas gdy
w przemyśle południowej Wielkopolski dominowała produkcja rolna, tu
wyjątkami były istniejące fabryki, m.in. Fabryka „Wagon”
w Ostrowie. W 1932r. bardzo ważnym wydarzeniem administracyjnym było
włączenie powiatu odolanowskiego do powiatu ostrowskiego. Od tego
momentu do 1934r. również Sulmierzyce należały do regionu
ostrowskiego30.
W granicach powiatu znalazły się 4 miasta oraz 12 gmin zbiorowych. W
1939r. powiat liczył 105 611 mieszkańców, a sam Ostrów 32 808. W
Ostrowie mieścił się wydział powiatowy, starostwo oraz władze
miejskie. Znajdowały się tu także inne ważne urzędy, jak sąd okręgowy
i powiatowy, urząd skarbowy, inspektorat pracy, urząd miar.31
Okres
okupacji i wyzwolenie.
1 września 1939r. wojska niemieckie wkroczyły na terytorium Polski.
Tego dnia zajęty został m.in. powiat ostrowski. Walki obronne
prowadził na tym terenie polski 60 Pułk Piechoty. Po pierwszej akcji
przeprowadzonej przez dowódcę I batalionu 60 p.p. mjr Aleksandra
Fischera Niemcy doznali dotkliwych strat. Dzięki tym działaniom
osłonowym pozostałe odziały bez przeszkód wycofały się z Ostrowa i
podążały na Uniejów. Niemcy ponieśli porażkę także podczas natarcia
na Łęczycę, Solcę i na folwark Wróblew. Straty polskie były jednak
dotkliwe. Zginął m.in. dowódca I batalionu pp, kpt. Bolesław Majewski
i ppłk Frydrych. Żołnierze ostrowskich oddziałów w dniach od 21 do 22
września walczyli jeszcze na przedpolach Warszawy w Pamirach,
następnie przeszli przez Łomianki aż do okolic Burakowa. Tam
prowadzili walki do czasu kapitulacji stolicy - 27 września 32.
Najokrutniejszym elementem wojny były straty wśród ludności cywilnej.
W planach nazistów była m.in. regermanizacja terenów należących do
dawnego zaboru pruskiego. Ziemie odzyskane przez Polskę na mocy
traktatu wersalskiego zdaniem Niemców ponownie były teraz ich
własnością: Wielkopolskę w całości przyłączono do III Rzeszy.
Natychmiast podjęto akcje likwidowania wszelkich przejawów i symboli
polskiej państwowości. W życiu publicznym i społecznym wprowadzony
został ścisły podział na sferę niemiecką oraz pozostałych
mieszkańców – Polaków, którzy od tej pory otrzymali status
robotników przymusowych. Polska większość mieszkańców powiatu
ostrowskiego żyła pod ciągłą presją terroru policyjnego, sądowego i
psychicznego. Natomiast działania propagandowe wśród miejscowych i
napływowych Niemców miały na celu wzbudzić nienawiść do wszelkich
objawów polskości, a ruchy oporu i jakiegokolwiek sprzeciwu karane
były śmiercią. System okupacyjny sukcesywnie ingerował również w
życie kulturalne. Zajęto się likwidacją szkolnictwa i organizacji
społecznych. W powiecie ostrowskim otwarty pozostał tylko jeden
kościół, natomiast polskich duchownych wysiedlono. Zabroniono
wydawania polskiej prasy, korzystania przez Polaków z ogrodów
publicznych i parków. Zamknięto biblioteki, księgarnie, istniejące
teatry. Ludność polska została praktycznie pozbawiona kontaktu ze
współczesną cywilizacją.
Administracyjnie ziemia ostrowska znalazła się w granicach rejencji
łódzkiej. Teren powiatu ostrowskiego został podzielony, wydzielono tu
cztery okręgi miejskie: Ostrów (Ostrowo), Odolanów (Adelnau), Mikstat (Mikstadt) i Raszków
(Raschkau), ponadto 13 gmin wiejskich: Biniew,
Czekanów, Daniszyn, Odolanów, Strzyżew, Przygodzice, Raszków,
Sieroszewice, Skalmierzyce Nowe, Wysocko Wielkie, Czarny Las,
Chojniki i Sośnie33
. Symbolami martyrologii mieszkańców (między innymi) powiatu
ostrowskiego podczas trwania II wojny światowej i lat okupacji
hitlerowskiej stały się trzy masowe zbrodnie dokonane przez najeźdźcę
w Winiarach pod Kaliszem (1939r.), Radogoszczy pod Łodzią (1945r.)
oraz w lesie Skarszewskim pod Kaliszem (1945r.) 34.
Kolejnym elementem działań należącym do powszechnej germanizacji
Wielopolski były wiezienia, obozy i praca przymusowa. W okolicach
Ostrowa istniało 10 obozów pracy, funkcjonowały tez dwa więzienia –
w Ostrowie i Odolanowie, trzy obozy jenieckie, a także krótko
istniejący Rezerwat Polaków w rejonie Mikstatu.
Dyskryminacja i terror nie były w stanie zastraszyć oddanych krajowi
patriotów, którzy kontynuowali działalność w ruchu oporu 35.
Na terenie powiatu najważniejszymi grupami konspiracyjnymi były silne
struktury AK oraz aktywne w Ostrowie podziemie harcerskie –
Szare Szeregi. Istniały tajne grupy, tworzone z inicjatywy
indywidualnej oraz organizacji podziemnych, tajne szkolnictwo
powszechne i nauczanie na wyższym poziomie. Także księża prowadzili
zakazane prace duszpasterskie. W późniejszym okresie wojny w powiecie
ostrowskim walczyły polsko-radzieckie grupy desantowe. Grupy
sabotażowe funkcjonujące m.in. w Ostrowie pod kierownictwem PPS
dokonały kilku wykolejeń pociągów. Działania sabotażowe prowadzono
także w zakładach pracy produkujących na potrzeby frontu. W 1944r.
następuje punkt szczytowy działań okupacyjnych i wojennych regionu.
Aresztowani zostają: komendant AK w Poznaniu ppłk. Henryk Kowalówka,
a także szef sztabu mjr. Mieczysław Marmurowicz z Ostrowa. Dla
przeważającej części powiatu ostrowskiego okupacja hitlerowska
zakończyła się 23 stycznia 1945r., ostatnie walki trwały tu jeszcze
do 25 stycznia 36.
Od
1945 roku do dzisiaj
W okresie Polski Ludowej odbudowę administracji na Ziemi Ostrowskiej
rozpoczęto bardzo szybko. Okres powojenny to przede wszystkim wzrost
tendencji rozwojowych miast oraz wzrost zaludnienia. Prężny rozkwit
przypada na lata pięćdziesiąte i siedemdziesiąte. W samym Ostrowie
nastąpiło to bezpośrednio po wyzwoleniu. Zgodnie z przedwojennym
podziałem powiat dzielił się na 12 gmin i 4 miasta 37.
Zgodnie z uchwałą Ministerstwa Administracji Publicznej z 31
października 1947r. Ostrów, jako miasto wyłączono z powiatu od 1948r.
Stanowisko burmistrza zastąpiono urzędem prezydenta miasta. Pierwszym
prezydentem miasta został Władysław Prętkowski. Od połowy 1950r.
władze wykonawczą w Ostrowie pełnił przewodniczący Prezydium
Miejskiej Rady Narodowej. N mocy kolejnej reformy administracyjnej 1
czerwca 1975r. Ostrów i jego okolice włączono do nowo powstałego
województwa kaliskiego. Przywrócono także urząd prezydenta miasta,
został nim Lech Makowski, następnie Marian Gilarski. Zarówno sam
Ostrów jako miasto, jak władze miejsko-gminne Odolanowa, Nowych
Skalmierzyc, Raszkowa, gminne Ostrowa, Przygodzic, Sieroszewic i
Sośni były silnie zdominowane przez przysłanych urzędników
pochodzących z Kalisza lub mianowanych dzięki wpływom we władzach
województwa kaliskiego38,
co stało się przyczyną licznych długoletnich animozji. Pomimo
nierównomiernej alokacji środków w ramach województwa region
ostrowski nadrabiał zaległości w zakresie rozwoju przemysłu.
Sprzyjały temu jego dogodne położenie komunikacyjne, dobry wyjściowy
poziom infrastruktury technicznej i wykwalifikowana siła robocza.
Ludność dzisiejszego powiatu była zatrudniona najliczniej w przemyśle
środków transportu, elektrotechnicznym i maszynowym. Do
zatrudniających mniej pracobiorców należał przemysł drzewny,
materiałów budowlanych, spożywczy i metalowy39.
Do chwili obecnej jednak istotna rolę poza miastem powiatowym pełni
rolnictwo. Dostarcza ono nie tylko niezbędnych surowców, ale stanowi
podstawę do rozwoju miejscowego przemysłu spożywczego i przetwórstwa
rolniczego. Głównym ośrodkiem przemysłowym powiatu pozostaje Ostrów
Wielkopolski.
Obiecująco wyglądają także perspektywy rozwoju turystyki. Powiat
ostrowski na swoim obszarze posiada rozległe objęte ochroną tereny
leśne i liczne pomniki przyrody. Rejon pradoliny Baryczy również
stanowi cenne i atrakcyjne bogactwo 40.
Do osiągnięć mikroregionu należą dokonania z różnych dziedzin.
Aeroklub Ostrowski rozpoczął w 1945r. odbudowę lotniska, które
przeniesiono w 1954r. do Michałkowa41.
W zakresie kultury ważnym elementem identyfikującym mikroregion były
imprezy cykliczne. „Koncerty z lilijką”, które odbywały
się od 1960r. do 1992r. Utrzymał się i rozwinął inny event kulturowy
okresu powojennego: Dni Chopinowskie, obecnie Międzynarodowy
Festiwal „Chopin w barwach jesieni” - organizowany w
Antoninie od 1982r. 42.
Powiat ostrowski jako samodzielna jednostka administracyjna został
na nowo ustanowiony na mocy reformy z roku 1999. Należy on do
województwa wielkopolskiego. Powierzchnia dzisiejszego powiatu to
1175, 2 km i zamieszkuje go ponad 169 tys. mieszkańców. Jego
podstawowe jednostki administracyjne to miasto Ostrów Wielkopolski,
gminy miejsko-wiejskie: Nowe Skalmierzyce, Odolanów i Raszków a także
gminy wiejskie: Ostrów Wielkopolski, Przygodzice, Sieroszewice i
Sośnie43.
Literatura:
1.
Banach W., Ostrów pod znakiem pegaza. Literacki przyczynek
do dziejów miasta., wyd. Muzeum Miasta Ostrowa Wielkopolskiego,
Ostrów Wielkopolski 1996.
2..
Dykcik Z., Republika Ostrowska. Przyczynek do Powstania
Wielkopolskiego 1918-1919., wyd. Muzeum Miasta Ostrowa
Wielkopolskiego, Ostrów Wielkopolski 2003.
3.
Głos Wielkopolski, nr 58, Poznań 1999
4.
Głos Wielkopolski, nr 64, Poznań 1999
5.
Kaczmarek U., Sobczak M., W PRL – Zdrowie, oświata, kultura
… [w:] Nawrocki S (red)., Ostrów Wielkopolski. Dzieje
miasta i regionu, wyd. Poznańskie, Poznań 1990.
6.
Knapowska-Mikołajczyk A., Zasiedlenie [w:] Nawrocki S (red).,
Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, wyd. Poznańskie,
Poznań 1990.
7.
Maik W., W PRL – Dysproporcje rozwoju gospodarki [w:]
Nawrocki S (red)., Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu,
wyd. Poznańskie, Poznań 1990.
8.
Nawrocki S., Pod zaborem pruskim [w:] Nawrocki S (red).,
Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, wyd. Poznańskie,
Poznań 1990.
9.
Nawrocki S., Polska odrodzona [w:] Nawrocki S (red)., Ostrów
Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, wyd. Poznańskie, Poznań
1990.
10.
Pawlak K., W PRL – Zmiany administracyjne [w:] Nawrocki
S (red)., Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, wyd.
Poznańskie, Poznań 1990.
11.
Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Ostrowie Wielkopolskim,
Powiat Ostrowski 1945-1968, Ostrów Wielkopolski 1969.
12.
Serwański E., Ostrów Wielkopolski i jego region w okresie II wojny
światowej, Instytut Zachodni, Poznań 1992.
13.
Serwański E., W latach okupacji [w:] Nawrocki S (red)., Ostrów
Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, wyd. Poznańskie, Poznań
1990.
14.
Topolski J (red)., Dzieje Wielkopolski, tom I - do roku 1793,
wyd. Poznańskie, Poznań 1969.
15.
Topolski J (red)., Dzieje Wielkopolski, tom II – lata
1793-1918, wyd. Poznańskie, Poznań 1973.
16.
Wędzki A., Region ostrowski w średniowieczu [w:] Nawrocki S
(red)., Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, wyd.
Poznańskie, Poznań 1990.
17.
http://www.powiat-ostrowski.pl/?act=economy
(dostęp dn 23.04.2010r.)
18.
http://www.odolanow.pl/content.php?cms_id=22&lang=pl&p=p2
(dostęp dn 23.04.2010r.)
19.
Zgodziński B., Południowa Wielkopolska. Kępno, Ostrzeszów, Ostrów
Wielkopolski, Krotoszyn, Rawicz., wyd. Poznańskie, Poznań 1973,
1Knapowska-Mikołajczyk
A., Zasiedlenie [w:] Nawrocki S (red)., Ostrów
Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, wyd. Poznańskie, Poznań
1990, s. 41-47.
2
Topolski J., Dzieje Wielkopolski, tom I - do roku 1793, wyd.
Poznańskie, Poznań 1969, s. 62-64.
3
Tamże, s. 68-70.
4
Knapowska-Mikołajczyk A., Zasiedlenie [w:] Nawrocki S (red).,
Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, wyd.
Poznańskie, Poznań 1990, s. 58.
5
Topolski J., Dzieje Wielkopolski, tom I - do roku 1793, wyd.
Poznańskie, Poznań 1969, s. 77.
6
Knapowska-Mikołajczyk A., Zasiedlenie [w:] Nawrocki S (red).,
Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, wyd.
Poznańskie, Poznań 1990, s.63-64.
7
Wędzki A., Region ostrowski w średniowieczu [w:] Nawrocki S
(red)., Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, wyd.
Poznańskie, Poznań 1990, s. 71.
8
http://www.odolanow.pl/content.php?cms_id=22&lang=pl&p=p2
(dostęp dn 23.04.2010r.)
9
Zgodziński B., Południowa Wielkopolska. Kępno, Ostrzeszów, Ostrów
Wielkopolski, Krotoszyn, Rawicz., wyd. Poznańskie, Poznań 1973,
s. 20-21.
10
A., Region ostrowski w średniowieczu [w:] Nawrocki S (red).,
Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, wyd.
Poznańskie, Poznań 1990, s. 96.
11
Boras Z., Od XVIw. Do r. 1793 [w:] Nawrocki S (red)., Ostrów
Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, wyd. Poznańskie, Poznań
1990, s. 130
12
Tamże, s. 132-134
13
Tamże, s. 142
14
Topolski J., Dzieje Wielkopolski, Tom I - do roku 1793, wyd.
Poznańskie, Poznań 1969, s. 867
15
Tamże, s. 878-880
16
Topolski J., Dzieje Wielkopolski, Tom II – lata 1793-1918,
wyd. Poznańskie, Poznań 1973, s. 13.
17
Nawrocki S., Pod zaborem pruskim [w:] Nawrocki S (red).,
Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, wyd.
Poznańskie, Poznań 1990, s. 154.
18
Tamże, s. 163-164.
19
Głos Wielkopolski, nr 58, Poznań 1999, s. 3.
20
Nawrocki S., Pod zaborem pruskim [w:] Nawrocki S (red).,
Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, wyd.
Poznańskie, Poznań 1990, s. 168-169.
21
Topolski J., Dzieje Wielkopolski, Tom II – lata 1793-1918,
wyd. Poznańskie, Poznań 1973, s. 227-228.
22
Głos Wielkopolski, nr 64, Poznań 1999, s. 3.
23
Nawrocki S., Pod zaborem pruskim [w:] Nawrocki S (red).,
Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, wyd.
Poznańskie, Poznań 1990, s. 194-195.
24
Nawrocki S., Polska odrodzona [w:] Nawrocki S (red)., Ostrów
Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, wyd. Poznańskie, Poznań
1990, s. 257-260.
25
Zgodziński B., Południowa Wielkopolska. Kępno, Ostrzeszów, Ostrów
Wielkopolski, Krotoszyn, Rawicz., wyd. Poznańskie, Poznań 1973,
s. 24.
26
Dykcik Z., Republika Ostrowska. Przyczynek do Powstania
Wielkopolskiego 1918-1919., wyd. Muzeum Miasta Ostrowa
Wielkopolskiego, Ostrów Wielkopolski 2003, s. 11-12.
27
Tamże, s. 19.
28
Banach W., Ostrów pod znakiem pegaza. Literacki przyczynek
do dziejów miasta., wyd. Muzeum Miasta Ostrowa Wielkopolskiego,
Ostrów Wielkopolski 1996, s. 139-141.
29
Zgodziński B., Południowa Wielkopolska. Kępno, Ostrzeszów, Ostrów
Wielkopolski, Krotoszyn, Rawicz., wyd. Poznańskie, Poznań 1973,
s. 25
30
Głos Wielkopolski, nr 64, Poznań 1999, s. 3.
31
Serwański E., Ostrów Wielkopolski i jego region w okresie II
wojny światowej, Instytut Zachodni, Poznań 1992, s. 23.
32
Tamże, s.33-36.
33
Serwański E., W latach okupacji [w:] Nawrocki S (red).,
Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, wyd.
Poznańskie, Poznań 1990, s.302-303.
34
Serwański E., Ostrów Wielkopolski i jego region w okresie II
wojny światowej, Instytut Zachodni, Poznań 1992, s. 65.
35
Serwański E., W latach okupacji [w:] Nawrocki S (red).,
Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, wyd.
Poznańskie, Poznań 1990, s.313.
36
Serwański E., Ostrów Wielkopolski i jego region w okresie II
wojny światowej, Instytut Zachodni, Poznań 1992, s. 151.
37
Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Ostrowie Wielkopolskim,
Powiat Ostrowski 1945-1968, Ostrów Wielkopolski 1969, s. 11.
38
Pawlak K., W PRL – Zmiany administracyjne [w:] Nawrocki
S (red)., Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, wyd.
Poznańskie, Poznań 1990, s.348-351.
39
Maik W., W PRL – Dysproporcje rozwoju gospodarki [w:]
Nawrocki S (red)., Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu,
wyd. Poznańskie, Poznań 1990,, s. 384-388.
40
http://www.powiat-ostrowski.pl/?act=economy
(dostęp dn 23.04.2010r.)
41
Kaczmarek U., Sobczak M., W PRL – Zdrowie, oświata, kultura
… [w:] Nawrocki S (red)., Ostrów Wielkopolski. Dzieje
miasta i regionu, wyd. Poznańskie, Poznań 1990,, s. 423-424.
42
Tamże, s. 412-413.
43
http://www.powiat-ostrowski.pl/?act=the_region_in_brief
(dostęp dn 23.04.2010r.)
|