|
Tomasz Duda
Zarys dziejów Stargardu i ziemi stargardzkiej
Stargard (od 1950 do 2015 r. znany jako Stargard Szczeciński) to jedno z najstarszych miast na całym Pomorzu. Jego dzieje, jak również historia całego terenu określanego dziś mianem powiatu stargardzkiego, są ściśle związane z dziejami dawnego Księstwa Pomorskiego – ziem, wraz z którymi Ziemia Stargardzka doświadczała zarówno okresów rozkwitu, jak i bolesnych kataklizmów. Przez wieki miasto zaliczane było do najbardziej znaczących ośrodków całego regionu.
Najstarsze pradzieje regionu
Osadnictwo na tych terenach rozpoczęło się najprawdopodobniej już w epoce kamiennej, w okresie 8000-1700 lat p.n.e. Świadczą o tym znaleziska archeologiczne (np. narzędzia z rogu jelenia) w dolinie Iny, na południe od Stargardu. Rozwój cywilizacyjny region zawdzięczał przede wszystkim dobrym glebom i warunkom rolniczym, jakie panowały zwłaszcza w południowej jego części (na pograniczu z ziemią pyrzycką). Do dziś w okolicach Stargardu spotykane są pozostałości osad, wały grodowe oraz artefakty archeologiczne, które świadczą o znaczącym rozwoju osadniczym terenu i kulturowym jego mieszkańców. Grodziska reprezentujące okres tzw. pucharów lejkowatych czy ceramiki wstęgowej znajdowały się m.in. w okolicach Dolic, Starej Dąbrowy, Chociwla oraz Dobrzan. W pobliżu Wiechowa, Trzebiatowa i Storkowa odkryto również cmentarzyska kurhanowe z bogatym znaleziskiem brązów okresu kultury łużyckiej. Podobne odkrycia znajdowały się w dolinie Iny i Pęzinki oraz nad jeziorem Krzemieńskim.
Wczesne średniowiecze na Ziemi Stargardzkiej charakteryzuje się obecnością licznych grodów i pozostałości osad obronnych z VII-VIII w. W tym czasie następował proces kształtowania się organizacji terytorialnej, opartej na więzi gospodarczej i wzrost znaczenia ustroju rodowo-plemiennego. Na omawianym obszarze zanotowano obecność w tym czasie ponad 90 różnego rodzaju grodów i osad plemiennych. Łączyły je funkcjonujące już na stałe trakty komunikacyjne i szlaki handlowe, które przecinały region zarówno z północy na południe, jak i ze wschodu na zachód. Szczególnie znaczące grodziska (np. w Szadzku) powstały wzdłuż linii granicznych terenu, a zwłaszcza na pograniczu Pomorza i regionów ościennych.
Stargard i Ziemia Stargardzka w średniowieczu – złoty okres rozwoju
W X w. Pomorze zostało włączone w polski organizm państwowy, a główne grody plemienne stały się ośrodkami władzy państwowej. Aż do XII w. urzędowali w nich kasztelanowie, sprawujący funkcje polityczne i administracyjne na dawnych terytoriach plemiennych. Takim terytorium była również Ziemia Stargardzka, choć do dziś nie wiadomo dokładnie jak brzmiała nazwa tego plemienia. Umownie nazywamy je Stargardzianami lub Starogrodzianami [za: Filipowiak 1969]. Po raz pierwszy nazwa provincia Stargardensis
pojawia się oficjalnie w 1185 r. w dokumencie księcia pomorskiego Bogusława I, który nadał przywileje na tym obszarze cystersom z opactwa w Kołbaczu.
Początki samego Stargardu sięgają już IX wieku, kiedy to rozwijała się osada i port rzeczny, strategicznie położone w rozwidleniu żeglownej wówczas rzeki Iny. Nieco wcześniej jednak, w VIII w., na terenie dzisiejszej dzielnicy Osetno istniała również osada obronna. Pierwsze wzmianki mówiące o mieście pochodzą z ok. 1140 r., a prawa miejskie Stargard otrzymał z rąk księcia Barnima I w 1243 r. (zmienione później w 1292 r. na korzystniejsze dla handlu prawa lubeckie). Doskonała lokacja miasta sprzyjała szybkiemu i długotrwałemu rozwojowi, zwłaszcza w dziedzinie handlu. Pozwoliło to na wstąpienie miasta w drugiej połowie XIV w. do związku miast handlowych Morza Północnego i Bałtyckiego – Hanzy. W tym też czasie powstała większość gotyckiej zabudowy miasta z pełnym pierścieniem murów obronnych, bram i baszt, a także monumentalnymi kościołami – m.in. Mariackim (dziś jedna z najpiękniejszych świątyń gotyckich Europy środkowej i północnej) oraz św. Jana i nieistniejącym już św. Marcina. Miasto szybko stało się jednym z największych grodów na obszarze dzisiejszej Polski i należał do grupy 18 najludniejszych miast w całym basenie Morza Bałtyckiego [m.in. Zenker 2006]. Liczący wówczas ok. 7 tys. mieszkańców Stargard porównywalny był m.in. z ówczesnym Sztokholmem, Kilonią czy Rostockiem. Pod względem zajmowanego obszaru wewnątrz murów miejskich (34 ha), był nawet dwukrotnie większy od Starego Miasta w Poznaniu. Długość jego murów przekraczała 2260 metrów.
Miejską kasę w znaczny sposób zasilały również opłaty celne pobierane za przewóz towarów Iną. Powstała wówczas m.in. tzw. Brama Młyńska stojąca nad kanałem i będąca siedzibą stargardzkich urzędów celnych. To jedna z trzech tego typu budowli w Europie, która od wieków jest niezaprzeczalnym symbolem miasta, pojawiającym się już na średniowiecznych pieczęciach i herbie miasta (stąd jej inna nazwa Brama Herbowa).
W czasach średniowiecznych rozwijały się również inne ośrodki miejskie regionu. Wprawdzie rozmachem, wielkością i bogactwem nie dorównywały Stargardowi, jednak ich znaczenie rozciągało się nie tylko na Ziemię Stargardzką, ale często na całe Księstwo Pomorskie. Bardzo często stanowiły one posiadłość znanych i bogatych rodów szlacheckich lub rycerskich Pomorza, m.in. Wedlów, Borków czy Puttkamerów. Należały do nich m.in. Chociwel (z gotyckim kościołem Mariackim), Pęzino (zamek joannicki, a następnie posiadłość rodzin: von Borcke i von Puttkammer), Krępcewo (zamek i posiadłość rodowa Wedlów) oraz Marianowo (gotycki klasztor cysterek). Cystersi posiadali zresztą spore fragmenty Ziemi Stargardzkiej, które częściowo należały do klasztoru w Kołbaczu, a częściowo do żeńskiego klasztoru w Marianowie (dawniej – Marienfließ). Pomorscy książęta z rodu Gryfitów posiadali również swoje dobra na terenie dzisiejszego powiatu stargardzkiego. Do najważniejszych należało Sowno, gdzie w lokalnym kościele do dziś zachowały się zabytki snycerskie (ołtarz, ambona) będące najprawdopodobniej dziełem samego księcia Barnima XI.
Reformacja i wojna trzydziestoletnia
W 1534 r. na terenie całego Księstwa Pomorskiego zostały wprowadzone idee Reformacji. Majątki należące do kościoła, w tym przede wszystkim założenia klasztorne zostały całkowicie zlikwidowane, a nieruchomości zostały przejęte przez domenę książęcą. Sekularyzowane klasztory zamieniano na szkoły, magazyny lub też wykorzystywano jako sezonowe posiadłości Gryfitów. Klasztor w Marianowie zmienił swoją funkcję, stając się domem pobytu pomorskich szlachcianek (wdów, sierot, panien). W Stargardzie natomiast przestały istnieć znane szeroko na Pomorzu klasztory joannitów i augustianów. Złoty okres rozwoju Ziemi Stargardzkiej, jak również samego Stargardu przerwała brutalnie wojna trzydziestoletnia, która wybuchła w 1618 r. W wyniku działań wojennych, które w dużej mierze toczyły się na obszarze Pomorza zniszczeniu uległo niemal 2/3 zabudowy, a region wyludnił się niemal w 60%. Zniszczeń dopełniły choroby i zarazy, które przetoczyły się zaraz po wojnie przez cały region. Wyniszczony pożarami, głodem i chorobami Stargard przypadł w 1648 r. Brandenburgii, stając się w dość krótkim czasie stolicą brandenburskiego Pomorza Tylnego (Hinterpommern). Obradowały tu Stany Pomorskie, funkcjonowała oficyna wydawnicza a dotychczasowe Collegium Groenningianum stało się wyższą uczelnią akademicką. Pod koniec XVIII w. część urzędów prowincji zostało przeniesionych do Szczecina, co zapoczątkowało powolny spadek znaczenia Stargardu.
Czasy współczesne – zmiany przynależności państwowej
Ponowny rozwój Stargardu oraz całego regionu nastąpił w połowie XIX w. Stargard pełnił wówczas funkcję znaczącego ośrodka przemysłowo-handlowego oraz ważnego węzła kolejowego. W 1846 r. miasto i region uzyskały bezpośrednie połączenie m.in. ze Szczecinem, Berlinem i Poznaniem. Kilka lat później również z Koszalinem, Kołobrzegiem, Gdańskiem, Kostrzynem, Piłą oraz (dzięki koeli wąskotorowej) z Ińskiem i Dobrą. Rozwój miasta stał się także przyczyną wzrostu jego ludności. Na początku XX w. Stargard liczył już niemal 30 tys. mieszkańców, a zabudowa miejska wyszła znacząco poza dawne obwarowania miejskie. Wokół nich powstały modne w tym czasie planty – szeroki pas zieleni ze ścieżkami spacerowymi i dość oryginalnymi zasadzeniami drzew, m.in. platany klonolistne, tulipanowce amerykańskie i in.
Niestety, działania II wojny światowej spowodowały największe zniszczenia w historii miasta i regionu. Zrujnowaniu uległo niemal 90% historycznej zabudowy starego Stargardu i prawie 75% w regionie. Z wojennej pożogi ocalały jedynie mocno uszkodzone świątynie oraz fragmenty średniowiecznych murów obronnych. Na całym 40-hektarowym obszarze Starego Miasta przetrwał dosłownie jeden budynek mieszczański, dziś Hotel PTTK nad kanałem Iny. Stan kilku kolejnych, takich jak ratusz a tylko kilka najcenniejszych, jak ratusz, kamienica gotycka z XIV w. (obecnie Szkoła Muzyczna) czy renesansowe i barokowe kamienice wschodniej pierzei rynku, pozwolił na ich częściową rekonstrukcję. Obiekty te przedstawiają dziś najwyższą wartość historyczną i architektoniczną regionu.
Po II wojnie światowej Ziemia Stargardzka, włączona do Polski, stała się częścią województwa szczecińskiego. Po reformie administracyjnej w 1999 r. została objęta w całości jako powiat stargardzki znajdująca się w obrębie województwa zachodniopomorskiego. Powiat jest szóstym pod względem wielkości w województwie (1520 km2) i najludniejszym spośród wszystkich powiatów ziemskich Pomorza Zachodniego (ponad 120 tys. mieszkańców). W jego skład wchodzi 10 gmin (miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich) i 5 miast (Stargard, Chociwel, Dobrzany, Ińsko i Suchań).
|
