Itinerarium

Tadeusz Jędrysiak, Izabela Wyszowska

Iran (dawna Persja) - śladami biblijnego proroka Daniela, Estery i Trzech Mędrców

Godło Iranu Godło ma postać stylizowanego zapisu, w języku arabskim i perskim, słowa Allah tj. Bóg. Godło to podkreśla pozycję jaką w Islamskiej Republice Iranu zajmuje religia muzułmańska.

Flaga Iranu Od 1980 r. wzór obecnej flagi Iranu jest odzwierciedleniem zmian, które zaszły w kraju po rewolucji islamskiej w 1979 r. Na fladze w postaci horyzontalnych pasów występują trzy kolory:  - zielony - symbolizujący religię islamską  - biały - symbolizujący pokój  - czerwony - symbolizujący męstwo Białe wzory na zielonym i czerwonym tle, to słowa Allahu Akbar (Bóg jest wielki) powtórzone 22 razy (dwa rzędy po 11 wyrażeń) dla upamiętnienia daty zwycięstwa rewolucji - 11 lutego 1979 roku. Na białym pasie umieszczone jest godło Iranu w kolorze czerwonym - stylizowany napis Allah.

Islamska Republika Iranu jest krajem znanym do 1935 roku jako Persja. Powierzchnia Iranu jest pięć razy większa od powierzchni Polski, a zamieszkuje go ponad 77 mln ludności. Iran chociaż leży w Azji jest zupełnie inny od tych, z którymi sąsiaduje. Jest to kraj wciąż owiany tajemnicą i mitami, kraj wspaniałych zabytków starożytnej Persji, ogromnych przestrzeni gór, pustyni, morza, majestatycznych meczetów, orientalnej architektury. Kultura perska jest jedną z najstarszych na świecie, przez długi okres była dominującą kulturą Bliskiego Wschodu i Azji Środkowej. Do dziś pozostało wiele wspaniałych dowodów jej świetności. Według UNESCO, Iran jest na siódmym miejscu wśród krajów świata z największymi zasobami archeologicznymi obejmującymi pozostałości architektury starożytnej.

Od 2010 roku Pallotyńskie Biuro Pielgrzymkowo-Turystyczne organizuje raz w roku interesującą pielgrzymkę po Iranie pod hasłem: Inną drogą …do kraju Mędrców ze Wschodu. W ciągu dwunastu dni, przejechawszy autokarem ponad 4000 km turysta-pielgrzym zapoznaje się z historią tej jednej z najstarszych cywilizacji świata, poznaje też miejsca wspomniane w Starym Testamencie. Na terenie starożytnej Persji powstało 30% ksiąg Starego Testamentu, tu także zostały spisane w VI i V w. p.n.e. księgi Tory¹, które dotychczas były przekazywane drogą ustną z pokolenia na pokolenie. Zwiedzając na trasie miasta takie jak Suza, Hamadan czy Saveh turysta ogląda mauzoleum biblijnego proroka Daniela, mauzoleum królowej Estery i Mordechaja oraz miasta związane tradycją z postaciami Trzech Mędrców.

Suza
Suza położona jest niedaleko granicy z Irakiem, na terenie starożytnej Mezopotamii. Jest to jedno z najstarszych miast świata. Pierwsze ślady pochodzą z okresu około 7000 lat p.n.e. Już 4000 lat p.n.e. kwitło tu życie miejskie. Przed 540 r. p.n.e. w Suzie pojawił się Cyrus Wielki, władca Persji, znajdowała się tu jego stolica. Suza przeżywała w tym okresie moment swej drugiej świetności. Tutaj perscy królowie przyjmowali na audiencjach posłów z Grecji, którzy byli zadziwieni bogactwami Persji. Miasto wielokrotnie było podbijane i niszczone, m. in. przez Babilonię, Aleksandra Macedońskiego i Arabów. Dzisiaj, tylko stanowiska archeologiczne, przypominają o jej znakomitej przeszłości. W Suzie znajduje się mauzoleum proroka Daniela¹, żyjącego ok. 600 lat przed Chrystusem. Prorok ten uważany jest za jednego z czterech wielkich proroków Starego Testamentu. Obecnie jego grób stanowi miejsce święte trzech monoteistycznych religii: judaizmu chrześcijaństwa i islamu.
Wzmianki na temat Suzy można znaleźć w Starym Testamencie. Niektórzy uczeni do Suzy odnoszą wydarzenia opisane w biblijnej Księdze Estery, należącej do jednej z najciekawszych ksiąg biblijnych. Księga Estery z dużą dokładnością opisuje życie dworskie w Suzie, leżącej w Elamie stolicy imperium medo-perskiego w V wieku p.n.e. Estera była Żydówką i żoną perskiego króla Achaszwerosza, a jej wuj Mardochesz był urzędnikiem na dworze tego władcy. Mardochesz był uważany za przywódcę perskich Żydów, odmówił złożenia pokłonu królewskiemu namiestnikowi Hamanowi, co doprowadziło do wydania przez Hamana rozkazu unicestwienia wszystkich Żydów w całym imperium. W wyniku serii niezwykłych wydarzeń, w których znaczącą rolę odegrała Estera, plan Hamana został udaremniony. Estera uzyskała specjalne względy u króla, a Żydzi zostali ocaleni od śmierci. Na pamiątkę tego ocalenia ustanowione zostało żydowskie Święto Purim (Święto Losów).
W Suzie na przełomie lat 1901-1902 francuscy archeolodzy odnaleźli stelę króla Hammurabiego zawierającego jego kodeks². Poza mauzoleum proroka Daniela w Suzie, warto też zobaczyć ruiny achameńskiego pałacu. W 2015 roku Suzę wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO.

Hamadan
Hamadan (legendarna Ekbatana) to starożytne miasto Persji, Asyrii i Babilonii, opiewane w dziełach najsłynniejszego podróżnika starożytności - Herodota w V wieku p.n.e. Hamadan leży u podnóża masywu Alwand, mniej więcej 290 km na południowy zachód od Teheranu. Miasto zostało założone przez Medów około 1100 roku p.n.e., było stolicą ich Medyjskiego Imperium. Hamadan był także letnią rezydencją władców Persji z dynastii Achemenidów. Hamadan jest uważany za jedno z najstarszych miast Iranu, a może i świata. W starożytności zasłynęło pod grecką nazwą Ekbatana i pod nią występuje kilka razy w większości przekładów Biblii (w hebrajskim oryginale występuje nazwa Achmeta). Obecnie Hamadan liczy ponad 550 tys. mieszkańców i jest znaczącym ośrodkiem gospodarczym.
W mieście znajduje się grób - synagoga biblijnej królowej Estery i jej wuja Mardochesza, których historię związaną z historią Persji opowiada biblijna Księga Estery. Miejsce to jest odwiedzane przez żydowskich pielgrzymów i turystów. Sam budynek nie jest okazały, wewnątrz znajdują się dwie wspaniałe drewniane trumny z napisami w języku hebrajskim. W połowie marca każdego roku Żydzi zbierają się tu, modlą i świętują oraz celebrują uroczystość zwaną Jodim (miejscowa nazwa święta Purim). Mauzoleum Estery i Mardocheusza w Hamadan zostało wpisane na państwową listę zabytków. Władze Iranu uznały je za jeden z najważniejszych zabytków prowincji Hamadan.
W mieście Hamadan znajduje się także mauzoleum "Księcia Uczonych" Awicenty (980-1037). Awicenna wywarł wielki wpływ na naukę europejską, szczególnie medycynę, jest on uważany za jednego z największych uczonych swojej epoki. Był erudytą w wielu dziedzinach, również jednym z najwybitniejszych lekarzy i teoretyków medycyny w historii, a także jednym z najznamienitszych filozofów w dziejach. Awicenna zmarł w roku 1037 w wieku 58 lat, pochowano go w Hamadanie. Pozostawił po sobie wiele znakomitych dzieł naukowych, poświęconych między innymi filozofii, medycynie, teologii, matematyce, fizyce, astronomii, filologii, muzyce. Był ponadto poetą, autorem wierszy pisanych w języku perskim. Twórczość Awicenny należy do najrozleglejszych w nauce, przypomina szerokością zakresu przedmiotowego dzieła Arystotelesa, a nadto obejmuje pisma mistyczne i twórczość czysto literacką, w tym zwłaszcza wspomnianą poezję.

Saveh 
Saveh jest miastem leżącym w irańskiej prowincji Markazi, położonym ok. 100 km od Teheranu, obecnie zamieszkiwanym przez ponad 300 tys. mieszkańców. Miasto słynęło w starożytności z jednego z najbogatszych księgozbiorów na Bliskim Wschodzie, który został niestety zniszczony w czasie najazdu Tatarów. Według zapisków z podróży na Daleki Wschód, Marco Polo⁴, perskie miasto Saveh znajdujące się obecnie na terenie Iranu, było miejscem, z którego wyruszyli Trzej Królowie. Słynny podróżnik w swoim dzienniku podróży na Daleki Wschód zapisał:
W Persji leży miasto Saveh, skąd wyruszyli trzej Magowie, udając się w drogę, aby Jezusowi Chrystusowi, gdy urodził się w Betlejem, hołd złożyć. W tym mieście pogrzebani są trzej Magowie w trzech wielkich i pięknych bardzo grobowcach. Nad każdym grobem znajduje się czworoboczny budynek z okrągłą nadbudówką, nader pięknie ozdobiony. Tak jedno piętro stoi na drugim. Ciała są jeszcze zachowane w całości i mają brody i włosy. Jeden z nich zwał się Baltazar, drugi Kacper, trzeci Melchior. Imć Marco wypytywał wielu mieszkańców miasta o tych trzech magów, ale nie było nikogo, kto by umiał mu coś rzec, poza tym, że byli to trzej królowie, którzy tu w odległych czasach zostali pogrzebani. Lecz dowiedziałem się o nich od innych ludzi prowincji to, co wam opowiem.O trzy dni drogi, idąc przed siebie, znajduje się zamek zwany Kala Ataperistan. To znaczy po francusku zamek czcicieli ognia. Nazwę tę nosi słusznie, gdyż mieszkańcy tego zamku oddają cześć ogniowi. I powiem wam dlaczego czczą ogień. Mieszkańcy tego zamku twierdzą, że ongiś przed wiekami trzej królowie tych ziem wyruszyli w drogę, by hołd złożyć prorokowi, który wonczas się narodził, i zanieśli mu trojakie dary: złoto, kadzidło i mirrę, aby się przekonać, zali narodzony prorok był Bogiem, czyli też ziemskim królem, czy mędrcem. Gdyż mówili: "Jeśli weźmie złoto, zaiste królem ziemskim jest, jeśli kadzidło - Bogiem jest, jeśli weźmie mirrę - mędrcem jest". (źródło: Marco Polo, Opisanie świata, Wydawnictwo WAB, Warszawa 2010, s. 46-47).

Trzej Królowie zwani byli również Trzema Mędrcami, Trzema Magami. Najprawdopodobniej byli oni astrologami, ludźmi bardzo pobożnymi i zamożnymi, może nawet naczelnikami plemion. Byli wyznawcami religii zaratusztrianizmu⁵ - tradycyjnej religii perskiej, która liczy ponad 2500 lat. Religia ta jest jedną z najstarszych istniejących obecnie religii ludzkości. Jej wierzenia mają charakter dualistyczny, polegający na rozróżnieniu przepisów prawa powszechnie obowiązującego oraz przepisów o charakterze wewnętrznym. Wyznawcy tej religii podobnie jak Żydzi wierzyli w nadejście Mesjasza. Magowie - zwani przez tamtejsze gminy chrześcijańskie Mędrcami - wyruszyli z Mezopotamii, która w czasie narodzin Jezusa w większości opanowana była przez wyznających zaratusztrianizm Persów. Magowie pochodzili z Persji, były to osoby, które według różnych opowiadań, podążały za Gwiazdą Betlejemską, która prowadziła ich do miejsca narodzin Jezusa Chrystusa. Oddali mu pokłon i przekazali trzy dary: mirrę, złoto i kadzidło. Dary te były najcenniejszymi przedmiotami z terenów, z których przybyli. Kadzidło i mirra były często droższe od złota. Kadzidło pełniło ważną funkcję oczyszczenia, a mirrasłużyła do balsamowania ciał. Dary mędrców mają znaczenie symboliczne. Oznaczają godność królewską Chrystusa (złoto), wypływającą z połączenia się natury ludzkiej (mirra⁶) z Boską (kadzidło). Dlatego wyobrażają one samego Zbawiciela. W Biblii nie jest napisane ilu było Królów/Mędrców, ani jakie mieli imiona. O tym wydarzeniu biblijnym mówi jedynie św. Mateusz w swojej Ewangelii (2,1-12) wspomina o cudzoziemcach, którzy przybyli do Betlejem, aby adorować nowo narodzone Dziecię Jezus. O postaciach, które złożyły dary Nowonarodzonemu Dziecięciu w Betlejem, dopiero około III wieku zaczęto mówić jako o trzech mędrcach, później zrobiono z nich królów, a w połowie VI w. pojawiły się ich imiona - początkowo zresztą różne. Ostatecznie formy imion, według tradycji, ustaliły się na przełomie XII i XIII wieku. Brzmią one: Kacper, Melchior i Baltazar. Są prawdopodobnie zupełnie dowolne, nie potwierdzone dotychczas żadnym źródłem historycznym poza tradycją.

Źródło: http://stacja7.pl/wiara/7-tajemnic-magow/ Rawenna (Włochy) - mozaika w Bazylice Saint Apollinare Nuovo. Bazylika jest jednym z wczesnochrześcijańskich zabytków z okresu bizantyjskiego, w 1996 r. wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Na mozaice pochodzącej z VI w. wyraźnie widoczne są imiona Trzech Mędrców: Kacper, Melchior i Baltazar. Imię Kacper to odpowiednik perskiego imienia Gathaspar oznaczającego podskarbiego, strażnika lub kogoś wspaniałego. Imię Melchior jest pochodzenia semickiego i można je przetłumaczyć jako "Król mój światłością", bądź "Król światła". Imię Baltazar natomiast to grecka wersja akadyjskiego imienia Bēl-šar-ușur ("Belu króla strzeż!"), noszonego m.in. przez syna babilońskiego króla Nabonida, wspomnianego w Księdze Daniela.

Warto tu dodać, że cała tradycja chrześcijańska widzi w Mędrcach ze Wschodu początki narodów pogańskich. Kościół przybycie Trzech Mędrców ze Wschodu nazywa Objawieniem Pańskim. W tym dniu święci się pojawienie się na ziemi wielkiego Króla, którego panowanie ogarnia nie tylko wszystkie kraje, ale cały wszechświat. Święto Objawienia Pańskiego⁷ nazywane jest potocznie Świętem Trzech Króli, które kościoły chrześcijańskie na Zachodzie obchodzą 6 stycznia. Jest to jedno z najstarszych świąt w chrześcijaństwie, obchodzono je na Wschodzie od III wieku, a na Zachód przedostało się pod koniec IV wieku. Oficjalna nazwa święta brzmi Epifania. Terminem tym Grecy określali uroczysty wjazd władcy.
Od 850 lat relikwie Trzech Króli znajdują się w katedrze w Kolonii. W 325 roku św. Helena (ok.248-ok.329) przewiozła je z Jerozolimy do Konstantynopola, gdzie spoczęły w kościele Mądrości Bożej (Hagia Sofia). Stamtąd trafiły do Mediolanu, a następnie do Kolonii, wywiezione w 1164 roku jako jedna ze zdobyczy wojennych cesarza Fryderyka Barbarossy. Kolonia cieszy się relikwiami Trzech Króli do dziś. Trzej Królowie są patronami miasta (symbolizujące ich trzy korony możemy zobaczyć w herbie Kolonii). Z tego względu katedra, będąca symbolem Kolonii, jest szczególnie nawiedzana w okresie Bożego Narodzenia. Największym zainteresowaniem cieszy się stojący za głównym ołtarzem relikwiarz Trzech Króli. Jest on najcenniejszym klejnotem świątyni - największym i najpiękniejszym dziełem pracy złotniczej okresu średniowiecza w Europie.

Źródło: http://www.niedziela.pl/artykul/13341/Niem   Herb Kolonii Trzy korony symbolizują, Trzech Króli, których relikwie znajdują się w kolońskiej katedrze. Natomiast jedenaście płomieni, które w tym herbie występują od XVI w. nawiązują do patronki Kolonii - św. Urszuli - księżniczki brytyjskiej, która za przyjęcie chrześcijaństwa została wraz z towarzyszkami zamordowana przez Hunów w 383 roku.

Źródło: http://www.deon.pl/religia/kosciol Kolonia (Niemcy) - Relikwiarz Trzech Króli - najcenniejszy obiekt w katedrze kolońskiej. Relikwiarz jest arcydziełem średniowiecznej sztuki złotniczej. Kształtem przypomina trójnawową bazylikę. Sceny figuralne przedstawiają małego Jezusa na rękach Matki Boskiej, przyjmującego pokłon Trzech Króli, reprezentujących całą ludzkość. Następnie chrzest Jezusa w Jordanie, a w górnej części - Chrystusa jako sędziego świata na końcu dziejów. Relikwiarz wykonany jest z drewna dębowego pokrytego złotą, srebrną i miedzianą blachą. Liczne figury odlano ze srebra. Użyto ponadto ok. tysiąca kamieni szlachetnych oraz szereg gemm i kamei.

Przypisy:
¹Tora (hebr. "prawo", "nauka") - stanowi pięć pierwszych ksiąg Biblii (Starego Testamentu), czasami nazywana jest Pięcioksięgiem. Jest tekstem objawionym przez proroków. Składa się z następujących części: Księgi Rodzaju, Księgi Wyjścia, Księgi Kapłaństwa, Księgi Liczb, Księgi Powtórzonego Prawa. W powyższych księgach znajduje się opis stworzenia świata, historia państwa Izrael oraz prawa i przepisy religijne obowiązujące Żydów. Tora przede wszystkim stanowi Prawo, mające Boski charakter, wobec którego wszyscy są równi. Prawo (Tora) przekazywane było z pokolenia na pokolenie.
²Daniel (VII/VI w. p.n.e.)- prorok izraelski, pochodzący ze szlachetnego rodu, uprowadzony jako dziecko (ok. 605 p.n.e.) do niewoli babilońskiej. Obok proroków Izajasza, Jeremiasza i Ezechiela jest zaliczany do czterech wielkich żydowskich proroków Starego Testamentu. Warto wiedzieć, że prorokiem jest osoba będąca w kontakcie z Bogiem, będąca jego "ustami" na ziemi, nierzadko założyciel jakiejś religii. O życiu proroka Daniela opowiada starotestamentalna Księga Daniela, która jest jedną z najbardziej poruszających i fascynujących ksiąg Pisma Świętego. Ze względu na zawartość wielu treści proroczych zaliczana jest do ksiąg prorockich. Już prawie 600 lat przed narodzinami Jezusa prorok Daniel prorokował dokładny czas przyjścia Mesjasza na Ziemię.
³Kodeks Hammurabiego - jest trzecim najstarszym kodeksem świata i najstarszym znanym w zasadzie w całości. Powstał w 1792-1750 r. p.n.e. za panowania króla Hammurabiego, najwybitniejszego władcy Babilonii. Kodeks zawierał 282 artykuły, prolog i epilog. Dotyczyły one życia rodzinnego i pracy, a także spraw cywilnych i przestępstw. Niektóre postanowienia tam zapisane były bardzo postępowe jak na owe czasy. Oryginał Kodeksu znajduje się w British Museum.
⁴Marco Polo (1254-1324), wenecki kupiec, uważany za jednego z największych europejskich średniowiecznych podróżników, towarzyszył swemu ojcu i stryjowi na początku lat 70. XIII w. w wyprawie na Wschód. Byli oni pierwszymi przedstawicielami Zachodu, którzy dotarli do Państwa Środka - Chin. Ich podróż trwała trzy lata, w trakcie której odwiedzili także Persję. Podróże zostały spisane w książce znanej jako Opisanie świata przez Rustichella z Pizy w czasie, gdy Marco Polo przebywał w niewoli w Genui po przegranej bitwie morskiej pomiędzy Wenecją i Genuą. Zapiski z dziennika podróży Marco Polo, mówiące o doskonałym stanie zachowania grobowców trzech Magów, dowodzą, jak wielką byli otoczeni czcią.
⁵Zaratusztrianizm (zaratustryzm) - jest to tradycyjna religia irańska (perska), która liczy ponad 2500 lat. W wierzeniach religii dualistycznych występują dwaj przeciwstawni bogowie: jeden dobry, drugi zły. Bóg dobry łączony jest ze światłem, a zły, przeciwnie z ciemnością. Często występują jako niezależni od siebie, choć bywa, że bóg zła jest zbuntowanym synem dobrego boga, walczącym z własnym ojcem. Wyznawcy religii dualistycznych oddają cześć tylko dobremu bogu i jego przodkom. Religia zaratustriańska początek swojej historii wiąże nierozerwalnie z królestwem perskim. Za okres jej świetności uznaje się panowanie rodu Sasanidów (III-VII w. n.e.). Kapłani tej religii mieli bardzo duży wpływ na politykę królów perskich. W VII w. najazd Arabów zniszczył królestwo Persów, kapłani zaczęli wprowadzać w Iranie swoją religię - islam. Od tego momentu nastąpił schyłek zoroastryzmu.
⁶Mirra - wysuszony sok żywiczny drzewa balsamowego. Drzewo to rośnie we wschodniej Afryce i na Półwyspie Arabskim. Obecnie mirrę stosuje się do wyrabiania perfum, dawniej - jako pachnidło, kadzidło i środek do balsamowania zwłok. Wino z mirrą służyło jako środek znieczulający.
⁷Święto Objawienia Pańskiego - pierwsi chrześcijanie w tym dniu świętowali Boże Narodzenie. Dopiero w końcu IV w. do liturgii Kościoła Powszechnego wprowadzone zostały dwie odrębne uroczystości: Boże Narodzenie - 25 grudnia i Święto Trzech Króli - Objawienia Pańskiego - 6 stycznia, które zamyka cykl uroczystości religijnych w ramach cyklu świątecznego Bożego Narodzenia. Dzień Trzech Króli uznany został za święty w katolicyzmie, prawosławiu i starożytnych Kościołach Wschodu. W Polsce od XV/XVI w. w dzień Trzech Króli Kościół święcono złoto i kadzidło. Natomiast kredę dopiero w XVIII w. Poświęconą kredą należy, według tradycji, wypisać na drzwiach wejściowych pierwsze imiona Magów K+M+B oraz Nowy Rok. Skrót K+M+B to nie pierwsze litery imion Trzech Króli lecz zapis wywodzący się od łacińskiego skrótu CMB czyli Christus Mansionem Benedicat, co oznacza "Niech Chrystus błogosławi temu domowi". Dawniej wierzono, że napis K+M+B może ochronić przed złymi duchami, obecnie stanowi informację gdzie przyjmuje się kolędę czyli wizytę duszpasterską. Poświęconym kadzidłem okadzano domy i obejścia. Wierzono, że odpędza to choroby i nieszczęścia. W Polsce do dziś Trzem Królom poświęcone są kościoły: w Kolnie, w Gietrzwałdzie oraz ołtarze: np. w Świętej Lipce.
 

Suza – widok na wzgórze, na którym stał pałac Dariusza I	Suza – widok na miejsce gdzie znajdował się pałac	Suza – widok ruin pałacu Dariusza I	Suza – pozostałość kolumny pałacowej
Suza – widok mauzoleum proroka Daniela od strony głównego dziedzińca.	Suza – widok mauzoleum proroka Daniela od strony rzeki	Suza – główny dziedziniec mauzoleum proroka Daniela	Suza – osobne wejście dla kobiet do grobu Daniela
Suza – zdjęcie rodziny muzułmańskiej przed mauzoleum	Suza – grób proroka Daniela	Suza – grób proroka Daniela	Suza – modlący się muzułmanie przed grobem Daniela.
Suza – modlitwa w przed grobem proroka	Hamadan – synagoga i mauzoleum Estery i Mardocheusza.	Hamadan – grób Estery
Hamadan – pomnik Awicenny w centrum miasta.	Hamadan – główne wejście do mauzoleum	Hamadan – wnętrze mauzoleum i grób Awicenny Awicenny	Hamadan – figurki gipsowe sprzedawane przed mauzoleum z popiersiem Awicenny.
Hamadan – otoczenie mauzoleum Awicenny	Hamadan – otoczenie mauzoleum Awicenny	Saveh – widok starego, zniszczonego Meczetu Piątkowego od strony głównej drogi	Saveh – minaret Meczetu Piątkowego
Saveh – Meczet Piątkowy, w którym są groby Trzech Mędrców	Saveh - meczet	Saveh – meczet (fragment sklepienia)	Saveh – meczet
	Saveh – meczet – fragment kopuły	Saveh – grobowce Trzech Mędrców na dziedzińcu meczetu
Źródło fotografii: Tadeusz Jędrysiak

Nasi Partnerzy