|
|
Jerzy Wysokiński
Modlin – historyczna twierdza w centrum Polski
W roku 1655, podczas tzw. potopu szwedzkiego, pod Zakroczymiem koncentrowały się znaczne siły pospolitego ruszenia mazowieckiego. Dowódcy szwedzcy zdecydowali się na czołowe forsowanie Narwi z Nowego Dworu Mazowieckiego. Szybko złamali opór polskich posterunków w mieście, opanowali je i przystąpili do budowy mostu, aby bezpośrednio uderzyć na polskie zgrupowanie. Prawdopodobnie w tym samym miejscu, na dzisiejszym cyplu, Szwedzi zbudowali pierwsze umocnienia. Była to fortyfikacja, zbudowana na planie czteroramiennej gwiazdy, tzw. „Bugskansen”. W ten sposób Szwedzi zajęli prawy brzeg Narwi i otworzyli sobie dalszą drogę na Inflanty. W dokumentach szwedzkich widnieje zapis po łacinie:
„ pagus (wieś) Woglino”.- Popełniono błąd, bo w zapiskach tzw. Księgi Sądowej Zakroczymskiej z roku 1426 r. istniało w tym miejscu jedynie wieś
Moglino (dużo później nazwę zmieniono na Modlin). Ciekawostką jest, że miejscowość ta stanowiła kiedyś ziemię zakupioną prze królową Bonę, jako jej wiano weselne.
Nieco potem zainteresowali się walorami obronnymi Modlina Rosjanie. Już w 1791 r. uznali, że zbieg Wisły i Narwi jest miejscem ważnym strategicznie. Projektowano utworzenie w tym miejscu twierdzy o charakterze bastionowym, z wysuniętymi w kierunku zachodnim fortami. Jej położenie zaplanowano bardziej oddalone, niż fortyfikacje obecne w stosunku do płynących tu rzek. Pomysłu tego jednak nigdy nie wcielono w życie.
Decyzję o budowie twierdzy w Modlinie podjął dopiero Napoleon Bonaparte w grudniu 1806 r. Za jego sprawą utworzono w 1807 r. namiastkę Państwa Polskiego – Księstwo Warszawskie. Doceniając położenie Modlina postanowił wybudować tutaj twierdzę, mającą pierwotnie służyć jako magazyn żywności. Miała to być twierdza tymczasowa, zlokalizowana na dwóch kępach, które ówcześnie znajdowały się u ujścia Narwi do Wisły. Rozkaz o zaprojektowaniu i wybudowaniu twierdzy otrzymał szef inżynierii „Wielkiej Armii”, generał Prosper de Chasseloup-Laubat. Podczas rozpoznawania terenu generał dostrzegł jednak lokalizację lepszą od proponowanej przez cesarza. Na początku 1807 r. rozpoczęto budowę. Jak podają źródła historyczne, budowa twierdzy była prowadzona w niezbyt szybkim tempie. W 1810 r. Napoleon zmienił koncepcję przeznaczenia twierdzy z tymczasowego magazynu żywności na obóz warowny. Zmienił również wykonawcę twierdzy. Miejsce Chasseloup’a zajął znakomity fachowiec, Jean Mallet de Granville. Jak wynika z raportów, we wrześniu 1811 r., przy pracach nad rozbudową twierdzy uczestniczyło 19 000 ludzi. Twierdza miała zostać cytadelą, otoczoną obwodem zewnętrznym. Rok później, w obliczu zbliżającej się wojny francusko-rosyjskiej, prace w twierdzy przybrały większy rozmach, jednak mimo to nie udało się ukończyć w całości wszystkich umocnień. Wyprawa na Moskwę zakończyła się klęską Napoleona i siły rosyjskie rozpoczęły kontratak, spychając „Wielką Armię” na zachód. Od grudnia 1813 r. właścicielem twierdzy stali się Rosjanie. W okresie Królestwa Polskiego w Modlinie w zakresie rozbudowy twierdzy zasadniczo nie zrobiono nic. Dopiero po powstaniu listopadowym i wojnie polsko – rosyjskiej, kiedy w 1831 r. przestało istnieć Królestwo Polskie, Rosjanie włączyli modlińską twierdzę do systemu obrony Rosji. Modlin, z racji położenia stał się miejscem zarówno przyczółka, jak i obrony zachodnich krańców imperium. W 1834 r. Modlinowi nadano nową nazwę – Nowogeorgijewsk.Jako urzędowa, przetrwała do 1915 r. Nadał ją nadał car Mikołaj I. W 1832 r. rozpoczęto rozbudowę twierdzy. Kierownictwo nad jej rozbudową objął generał inż. Iwan Iwanowicz Dehn.
W roku 1844 naprzeciw twierdzy, w widłach Narwi i Wisły wzniesiono wspaniały wielki spichlerz. W latach sześćdziesiątych rozbudowano twierdzę Modlin, wznosząc po 1864 r. wewnątrz francuskiego rdzenia bastionowego dwukilometrowy obwód obronnych koszar, obliczonych na 20 tys. żołnierzy, charakterystyczny dla fortyfikacji rosyjskich (podobne koszary miały twierdze Dęblin i Brześć). Koszary, osłaniane z czterech kaponier, stały się trzecim obwodem Twierdzy Modlin.
Twierdza Modlin miała duże znaczenie także w drugiej połowie XIX w. Przygotowując powstanie styczniowe, planowano przejęcie twierdzy z pomocą junkrów i innych żołnierzy, przebywających w twierdzy, a należących do organizacji powstańczych. Niestety, spisek ten nie udał się i przez okres działań powstania styczniowego twierdza modlińska przez cały czas była w rękach rosyjskich. W połowie lipca 1915 r. siły niemieckie dotarły pod twierdzę. Niemcy zablokowywali ją od strony zachodniej i północnej. W sierpniu twierdza została odcięta od rosyjskich wojsk polowych i po ostrzale artyleryjskim zdobyli ją, a Rosjanie skapitulowali. Podczas kapitulacji Rosjanie poczynili w twierdzy i jej sąsiedztwie znaczne szkody. Zniszczyli mosty na Narwi i Wiśle. W wyniku ofensywy niemieckiej na twierdzę, została spalona znaczna część Nowego Dworu.20 sierpnia 1915 r. Twierdza i Nowy Dwór dostały się na trzy lata pod panowanie niemieckie.
Już w lutym 1919 r. wybuchła nowa wojna - polsko-radziecka. W okresie tym dowódcą twierdzy był płk. Edward Malewicz – postać znacząca w historii II Rzeczpospolitej i samej twierdzy. W sierpniu 1920 r., gen. Władysław Sikorski nakazał urządzić kwaterę armii polskiej w Nowym Dworze, w koszarach przy ul. Paderewskiego. Twierdza miała w założeniach spełniać rolę przyczółka w obronie Warszawy. Stacjonowała tutaj 5 armia pod dowództwem gen. Sikorskiego w sile 46.000 ludzi. W trakcie działań wojennych radzieckiemu agresorowi udało się przejąć w dniach 13 i 14 sierpnia część fortów od północnej strony twierdzy, jednakże już 15 sierpnia dostały się one z powrotem w ręce polskie. W okresie międzywojennym Twierdza została zagospodarowana na licznego rodzaju szkoły wojskowe. Naprawiano głównie fortyfikacje zniszczone w ofensywie niemieckiej z roku 1915. Ważnym wydarzeniem była budowa pierwszej, nowoczesnej elektrowni zasilającej w prąd nie tylko twierdzę, ale też Nowy Dwór. Elektrownia ta działała do lat 50-tych XX wieku. W Modlinie powstała również stocznia i I port Marynarki Wojennej II Rzeczpospolitej. W stoczni modlińskiej budowano mniejsze jednostki pływające. W czasie działań obronnych stolicy we wrześniu 1939 r. Twierdza Modlin stanowiła bardzo ważny przyczółek obronny. Rozkaz Naczelnego Wodza polecał „bronić linii Narwi od Zegrza do ujścia; bronić Modlina wraz z przedmościem, przewidując ewentualność nawet całkowitego odosobnienia rejonu Modlina”. We wrześniu 1939 r. Modlina broniło łącznie około 15.000 żołnierzy, a jego kapitulacja nastąpiła dzień po kapitulacji Warszawy. Gen. Wiktor Thommée 29 września 1939 r. podpisał kapitulację Twierdzy. Warunkami jej były zapewnienie opieki medycznej rannym, natychmiastowe nakarmienie całej załogi, osobisty majątek oficerów i żołnierzy miał nie być skonfiskowany, a oficerowie mogli opuścić twierdzę z białą bronią (szable). Załoga Modlina nie mogła być rozdzielona na obozy, ani wywieziona za granicę, ale zwolniona do domów. Zobowiązań tych Niemcy nie spełnili.
Zniszczenia Twierdzy podczas II wojny światowej były wielkie. W wyniku nieustannych nalotów oraz ostrzału artyleryjskiego zostały uszkodzone koszary zarówno od strony północnej jak i od strony Narwi. Spaliła się również wschodnia część koszar, gdzie we wrześniu zorganizowano szpital. Zniszczeniu uległa działobitnia znajdująca się nieopodal bramy północy oraz mosty na Narwi i Wiśle od zachodniej strony twierdzy. Niemcy do twierdzy wkroczyli 29 września. Przez okres okupacji Niemcy wykorzystywali twierdzę m.in. na ośrodek szkolenia poborowych Wermachtu, bazę zaopatrzeniową wojsk frontu wschodniego, a od 1943 r. stacjonowała tutaj dywizja Wermachtu. Modlin został wyzwolony 18 stycznia 1945 r. przez Armię Czerwoną.
Po okupacji Modlin był bardzo zniszczony. Polskie jednostki wojskowe wkraczające do twierdzy zajmowały jedynie nieuszkodzone części koszar. W kwietniu 1945 r. do Modlina z Chełmna zostaje przeniesiona Oficerska Szkoła Broni Pancernej (istniała tutaj do czerwca 1947 r.),a również Podoficerską Szkołę Saperów, pułk łączności, batalion radiotechniczny, tutaj znajdowały się archiwa MON i Wojsk Lotniczych. Powojenna historia Modlina związana jest również z lotnictwem
Obecnie Twierdza Modlin nie pełni już strategicznych funkcji militarnych. Wyprowadziła się z niej armia, ale pozostaje nadal bardzo ważnym i interesującym świadectwem historii Polski. Stanowi wielką atrakcję turystyczną, a liczne obiekty zachowane w doskonałym stanie, przyciągają coraz większą liczbę turystów. To najbardziej twierdza najbardziej interesująca w Polsce. Jest pięknie położona i świetnie skomunikowana z Warszawą siecią dróg i kolei, a także posiada własne lotnisko. Ze stolicy prowadzą bezpośrednie połączenia autobusowe. Stanowi problem w zakresie dalszego utrzymania i konserwacji. Trzeba stwierdzić, że wiele cennych obiektów w Twierdzy jest w bardzo złym stanie i wymaga ogromnych środków na ich renowację. Twierdza Modlin spełniła w ogromną i chwalebną w historii kraju rolę. Jest to miejsce, które każdy Polak powinien odwiedzić.
Najlepiej byłoby poznawać twierdzę z przewodnikiem. Pomocą może być wskazanie adresu mejlowego do Lokalnej Organizacji Turystycznej Trzech Rzek 3rzeki@3rzeki.pl ,tel./fax/ /22/ 713-32-79 oraz 664-775-376 albo do Towarzystwa Przyjaciół Twierdzy Modlin tel.503-999-673,fax. /22/713-04-65 albo do Fundacji „Park militarny Twierdzy Modlin” tel.604-607-092.
Przedstawiam opisy wypraw, jaką można odbyć samemu lub (lepiej) pod opieką przewodnika.
Szlak czerwony ma długość 3 km, a jego zwiedzanie zajmuje 1 godzinę.
Rozpoczyna się on od przystanku autobusowego na wjeździe do twierdzy. Udajemy się za pobliskim rondem pod górę i 100 m dalej widzimy przekop w wale oraz pozostałości muru (dawna Brama Kolejowa).Ok. 40 m dalej, na skrzyżowaniu, skręcamy w lewo i udajemy się w stronę brzegu Narwi. Po stronie prawej zobaczyć możemy Bramę Ostrołęcką z odrestaurowanym wnętrzem. Asfaltowaną drogą w wale dostajemy się na teren koszar. Po lewej stronie drogi trafiamy na głęboką przepaść. Od bramy budynku koszarowca idziemy pod górę. Po prawej widoczna jest dawna prochownia (zwiedzanie jej wnętrza jest możliwe, ale wymaga posiadania oświetlenia, np. latarek).Za jej budynkiem docieramy do Bramy J. H. Dąbrowskiego. Dalej, w wysokiej skarpie widoczne są odsłonięte arkady koszarowe batalionu murmańczyków, czyli polskich oddziałów sformowanych w okolicach Murmańska i Archangielska ( miały wejść w skład Błękitnej Armii generała Hallera). Przestrzeń nagle się rozszerza się na odległość kilkudziesięciu metrów. Jest to dziedziniec kolejnego bastionu obwodu wewnętrznego. Po stronie lewej pokonywanej drogi widzimy Bramę Północy. Na szczycie jej łuku znajduje się zwornik z nazwą bramy oraz płaskorzeźbę orła, godło Księstwa Warszawskiego (inna nazwa tego obiektu to Brama Księstwa Warszawskiego). Naprzeciw tej bramy zobaczyć można trójkątny ziemny rawelin z czasów napoleońskich. Dalej idziemy pod górę, dochodząc do skrzyżowania na asfaltowanej drodze. Betonowe schodki w tym miejscu prowadzą do gąszczu drzew naturalnego parku. Skręcając w lewo udajemy się do budynku koszar. Koszarowiec ten, uznawany jest za najdłuższy budynek w Europie i ma 2250 m długości. Mógł pomieścić 20 000 żołnierzy. Nie dochodząc do niego i skręcamy w lewo, napotykając ocenianą na najładniejszą w twierdzy Bramę ks. J. Poniatowskiego. Elewacja jej jest zdobiona po obu stronach wejścia toskańskimi kolumnami oraz stalowymi toporami (kiedyś nad wejściem umieszczony był tam dwugłowy carski orzeł).Widok tej bramy został upowszechniony w znanym filmie reżyserii Janusza Majewskiego - „C.K. Dezerterzy” (mury Twierdzy miały na filmie przedstawiać militarne zabudowania austriackie). Idąc dalej wzdłuż koszarowca docieramy do wzniesionej z czerwonej cegły Wieży Tatarskiej. W okresie od czerwca do października można na nią za niewielką opłatą wejść.
Szlak niebieski ma długość nieco ponad 4 km długości, pokonuje się go w czasie 1 godziny.
Rozpoczyna się od budynku Klubu Garnizonowego. Ten najładniejszy budynek Twierdzy Modlin ma budowę pałacową. Powstał prawdopodobnie w latach 90. XIX w. na użytek oficerów rosyjskich. Fasada budynku ma wielkie arkadowe okna i nosi cechy architektury gotyckiej. Wnętrze budynku jest eklektyczne. Na górnej kondygnacji budynku znajduje się sala balowa. Dalej szlak wiedzie do pomnika Obrońców Modlina. Powstał na miejscu przedwojennego pomnika Józefa Piłsudskiego. Wzniesiono go w 1957 r. Po obu stronach wysokiego cokołu z płonącym zniczem znajdują się rzeźby żołnierzy w przedwojennych mundurach. Idziemy dalej poprzez Bramę ks. Józefa Poniatowskiego, dawną piekarnię, działobitnię gen. Iwana Dehna, tzw. białe bloki oraz odrestaurowaną carską pralnię i prochownię obwodu zewnętrznego oraz Redutę Napoleona. Droga kończy się na pętli Korony Utrackiej. Na jej południowo-zachodnim krańcu znajduje się punkt widokowy, z której oglądać można panoramę Puszczy Kampinoskiej, a nawet (przy sprzyjających warunkach pogodowych) odległą Warszawą.
Wartościowe byłoby odwiedzić cmentarz przyforteczny Twierdzy. Leży on tuż za jej murami. Brak na nim grobów z czasów Księstwa Warszawskiego oraz powstańców lat 1831 i 1863.Najstarszy nagrobek pochodzi z roku 1915.Obszar podzielony jest na część starszą i nowszą. Są tu zarówno osoby pochowane w latach 1914-1920, jak i żołnierze z walk w latach 1920-1939.W głównej części cmentarza stoi duży krzyż i sześć wizerunków wojskowych orłów, siedzących na tarczach amazonek.
W sprzyjających warunkach (po Narwi kursuje katamaran, który możliwy jest do zamówienia pod telefonem /22/775-22-49) zobaczyć można znajdujący się w nurcie Narwi spichlerz, będący ogromnym magazynem zbożowym. Na rozkaz cara Mikołaja I zaprojektował go polski architekt, Jan Jakub Gay. Wzniesiono go, aby zapewnić wyżywienie wojskom carskim na czas ewentualnych polskich powstań. Parter budynku miał charakter militarny. Od strony rzeki można zobaczyć dwie bramy w kształcie łuków, którymi kiedyś przypływały przypływające barki oraz od strony Kazunia przepiękne rzeźby, tzw. panoplia, z antycznym motywami.
|
