|
|
Jerzy Wysokiński
Ślady historii Pułtuska
Pułtusk to miasto w województwie mazowieckim, obecna siedziba starostwa i władz gminy miejsko-wiejskiej.
Położony jest na skraju Puszczy Białej, nad Narwią. Liczy nieco ponad 19 tysięcy mieszkańców. Jest miejscem,
gdzie można spokojnie poznawać i podziwiać cenne zabytki dawnej architektury i wspominać ich dzieje.
Leży ok. 60 km od Warszawy, a dobra i częsta komunikacja autobusowa jest również świetną okazją do chłonięcia
piękna przyrody oraz korzystania ze sportów wodnych (np. podczas pobytu w nadnarwiańskim ośrodku Domu
Polonii). Z powodu bliskości dużej żeglownej rzeki utarła się dla miasta potoczna nazwa "mazowieckiej
Wenecji". Odwiedzam go chętnie dla możliwości spotkania z ciekawą historią, tkwiącą w zabytkach miejscowej
architektury.
Najstarsze ślady osadnictwa na wyspie pochodzą z XII wieku. Pierwotna osada powstała
zgodnie z praktyką budowania osad plemiennych u ujścia Pełty (stąd pochodzi nazwa miasta) do rzeki głównej,
czyli Narwi. Ten sposób lokacji chronił ją od niespodziewanych napadów. Obecnie Pełta ma ujście kilka
kilometrów na północ od miasta. Druga osada o charakterze targowym istniała na terenie obecnego Starego
Miasta. Budowę grodu południowo - wschodniego krańca wyspy rozpoczęto około 1232 r. Był on wielokrotnie
niszczony przez najazdy pruskie, jaćwieskie i litewskie. W 1368 r. Litwini całkowicie spalili go. Na
miejscu zniszczonego grodu w XIV w. wzniesiono murowany tzw. Mały Dom. Rozbudowę zamku kontynuowali kolejni
biskupi płoccy, którzy władali miastem. Miasto na wyspie lokował w 1339 r. biskup, Klemens Pierzchała.
Pułtusk jest jednym z najstarszych miast Mazowsza, gdyż prawa miejskie uzyskał prawdopodobnie w 1257
r. od księcia mazowieckiego Ziemowita. Od XII w. aż do 1796 r. pozostawał pod jurysdykcją biskupów płockich.
Pułtusk był trzecim po Warszawie i Płocku - miastem na Mazowszu z murowanymi fortyfikacjami. W poł. XV
w. w mieście wybudowano kolegiatę, w XVI w. : kościoły, szpital, łaźnię miejską, apteki i przytułki dla
ubogich. W XV- XVI w. Pułtusk stał się ważnym ośrodkiem produkcji rzemieślniczej i eksportu zboża, który
był możliwy dzięki położeniu nad rzeką Narwią. Pomyślny rozwój gospodarczy miasta sprzyjał rozwojowi
szkolnictwa oraz życia kulturowego. W pułtuskiej kolegiacie przechowywany był (do XVIII w. ) najstarszy,
zachowany do naszych czasów relikt średniowiecznej sztuki rękopiśmienniczej z XI w. , tzw. "Złoty Kodeks
Pułtuski". Działała także pierwsza na Mazowszu drukarnia (1530 r. ). W 1565 r. bp Andrzej Noskowski sprowadził
do Pułtuska jezuitów. W 1566 r. jezuici powołali kolegium. Od poł. XVI w. przy jezuickiej szkole działał
pierwszy w Rzeczypospolitej teatr publiczny. Tradycję szkolnictwa pułtuskiego kształtowali sławni nauczyciele
m. in. ks. Piotr Skarga i Jakub Wujek, jak i uczniowie m. in. Jerzy Ossoliński - kanclerz koronny, Andrzej
Batory - kardynał, Maciej Kazimierz Sarbiewski poeta łaciński. Wiktor Gomulicki - poeta, pisarz, autor
"Wspomnień niebieskiego mundurka", w której barwnie opisał młodzieńcze lata w pułtuskiej szkole. W 1781
r. szkołę przejęli benedyktyni. Wiek XVII to okres wojen i powolnego upadku Rzeczpospolitej. Żadna z
wojen, przetaczających się przez Mazowsze, nie omijała Pułtuska. Upadek miasta w II poł. XVII w. spowodowany
był głównie wydarzeniami potopu szwedzkiego i na początku XVIII w. wielkiej wojny północnej. W maju 1703
r. miasto stało się miejscem wielkiej bitwy między wojskami saskimi i armią szwedzką Karola XII. W 1806
r. przybył do Pułtuska cesarz Francuzów - Napoleon Bonaparte. Na przedpolach miasta została stoczona
bitwa między wojskami napoleońskimi a armią carską. Walka zakończyła się wycofaniem wojsk rosyjskich
za Narew. Nazwę Pułtuska Francuzi umieścili na Łuku Triumfalnym. W 1812 r. Napoleon po raz drugi przybył
do Pułtuska. Po wybuchu powstania styczniowego Pułtusk zajęli Rosjanie. W 1920 r. została stoczona kolejna
krwawa walka o miasto. W latach II Rzeczypospolitej Pułtusk był miastem garnizonowym. Stacjonował tu
13 Pułk Piechoty. Podczas II wojny światowej także toczyły się walki na terenie miasta i okolic. Wynikiem
tych walk były ogromne zniszczenia, które wyniosły około 85%. Lata powojenne to czas odbudowy miasta.
Powstało w tym okresie kilka nowych osiedli i instytucji kulturalnych. Ważnym wydarzeniem dla miasta
było przekazanie pułtuskiego zamku na siedzibę Domu Polonii.
Zwiedzanie śladów minionych stuleci rozpocznijmy od brzegu Narwi, gdzie niegdyś był pierwotny gród. Zamek
biskupi, pierwotnie usytuowany na brzegu Narwi z XIV-XVI wieku, obecnie jest Domem Polonii. Jego
właścicielem Domu Polonii stało się Stowarzyszenie "Wspólnota Polska". W murach zamku przebywali m. in. :
król Zygmunt Waza, król szwedzki Karol XII, carowie rosyjscy Aleksander I oraz Aleksander II. Budynek
ulokowany jest na niewysokim, sztucznie usypanym wzgórzu. Okolony jest od strony południowej przez Narew
i jej odnogę. Obecny obiekt powstał podczas budowy na dawnych pozostałościach, gdzie pozostały jedynie
mury obwodowe oraz część detali architektonicznych. Najdawniejszą budowlę murowaną w tym miejscu wzniósł
w XV w. bp Paweł Giżycki. Budynek był wielokrotnie przebudowywany i pełnił różnorakie funkcje. Np. w
dobie napoleońskiej częściowo służył jako szpital. Po ostatniej wojnie był siedzibą urzędów władz powiatowych.
W r. 1974 przekazano go oficjalnie Towarzystwu Łączności z Polonią z zamiarem utworzenia w nim "Domu
Polonii". W latach 1981 - 89 Pracownie Konserwacji Zabytków w Warszawie odbudowała, a częściowo również
zrekonstruowała dawny wygląd obiektu, nadając mu hotelowo-rekreacyjny charakter. Zagospodarowano również
tereny przyzamkowe, tworząc centrum sportowo-rekreacyjne, z boiskami sportowymi, przystanią wodną i wypożyczalnią
sprzętu sportowo-turystycznego. We wnętrzach odbudowanego zamku zabrakło miejsca na ekspozycję, poświęconą
przeszłości historycznego poprzednika, czyli drewnianego grodu. Niewielką część odnalezionych w tym miejscu
podczas odkrywek archeologicznych można zobaczyć w miejscowym Muzeum Regionalnym. Na wzgórze prowadzi
brukowany trakt przez most zbudowany w XVII w. wiodący do głównej bramy zamku, strzeżonej przez dwie
baszty. Od końcowych lat XIV stulecia miasto rozłożone było na elipsoidalnej wyspie, powstałej na rozwidleniu
Narwi. Dzisiejszy rynek odpowiada w głównych zarysach tamtejszemu. Pozostałości najstarszej średniowiecznej
zabudowy przetrwały jedynie pod kilkoma warstwami bruku dawnego rynku. Obecny rynek jest jedną z największych
atrakcji turystycznych Pułtuska. Jest bardzo malowniczym, pełniącym swoją handlową rolę od sześciu wieków.
Jest podobno najdłuższym rynkiem w Polsce (380 m).
W południowej części pułtuskiego rynku mieści się kaplica pod wezwaniem świętej Marii Magdaleny.
Początkowo odgrywała rolę kościoła parafialnego - trwało to do czasu zbudowania kolegiaty
(bazyliki mniejszej). W 1944 r. została całkowicie zniszczona. Zrekonstruowano ją w latach 1946-1951. Tuż
przed kaplicą znajduje się miejska fontanna, natomiast za nią rozciąga się park zamkowy wraz z
amfiteatrem. Obecnie pełni funkcję pierwotnego przeznaczenia, czyli jest miejscem kultu, ale także organizowane
są w niej wystawy historyczne i malarskie. Świeżo odrestaurowana, cieszy oko swoim subtelnym pięknem.
Północną pierzeję rynku zajmuje kolegiata Najświętszej Marii Panny, powstała w XV w. Stała obecność
w Pułtusku biskupów płockich spowodowały konieczność wybudowania świątyni o odpowiedniej randze. Wymaganiom
tym nie mogły sprostać żaden z istniejących dotąd kościołów. Wraz z upływem czasu kościół wielokrotnie
rozbudowywano i przekształcano. Obecnie zewnętrzny wygląd świątyni nie zdradza imponujących cech budowy
jej wnętrza. Pierwotne grube gotyckie mury zostały przykryte długim sklepieniem kolebkowym, ozdobionym
siecią dekoracyjnych żeber o kolistych kształtach, połączonych listwami. Takie rozwiązanie architektoniczne
wprowadzono podczas przebudowy kościoła po 1546 r. z inicjatywy biskupa płockiego, Andrzeja Noskowskiego.
Realizację projektu kierował Jan Baptysta z Wenecji. Wnętrze kolegiaty przypomina barwny tunel, ograniczony
ciągiem wysokich arkad, nad którymi znajdują się ciągi mniejszych nisz i wnęk. Ciągi arkad nawiązują
do wyglądu rzymskich akweduktów, a kasetonowe ilustracje przypomina stropy włoskich świątyń. Pokrywająca
sklepienie polichromia została pierwotnie wykonana mistrzowi Wojciechowi z Warszawy, a pomagali mu w
pracy Stanisław z Łomży oraz Stanisław z Liwu. Pokrywające powierzchnię kasetonów malowidła przedstawiają
ludzkie głowy, popiersia, bukiety kwiatów oraz rozety. W latach 1553 - 54 dostawiono do kościoła kaplicę
grobową dla biskupa Noskowskiego. Wejście do niej teraz można ją oglądać z wysokości nawy bocznej. Najciekawszą
ozdobą kaplicy jest nagrobek biskupa w postaci wyobrażenia dostojnika, pół leżącego w rzeźbie z piaskowca.
Obelisk ku czci tego dostojnika, z jego popiersiem i krótką historią osiągnięć, wznosi przy murach kościoła
- od strony dzwonnicy. Wewnątrz kolegiaty znajduje się też ciekawa ambona w kształcie łodzi. Do jej kosza
przymocowany jest figurka małego anioła, trzymającego w dłoniach tarczę z herbem jednego z kolejnych
biskupów płockich - Załuskich ("Junosza"). Kolegiatę Pułtuską wspomina Henryk Sienkiewicz w tomie II
(koniec rozdz. IX) "Potopu", kiedy opisywał najemną niemiecką piechotę, stacjonującą w tym kościele podczas
najazdu szwedzkiego. Od północy wznoszą się zabudowania dawnych kanonii, czyli budynki kolegium
13 wikariuszy tej świątyni (kolegiaty). Budynek został skonfiskowany przez władze rosyjskie po powstaniu
styczniowym. Obecnie mieści się w nim Publiczne Gimnazjum im. Klaudyny Potockiej.
Przy Kolegiacie, od strony rynku, znajduje się dzwonnica wzniesiona w 1507 r. odbudowana w latach
1786 - 1787, częściowo zburzona w 1944 r. , remontowana w latach 1951 - 1962, klasycystyczna, na rzucie
kwadratu, czterokondygnacyjna.
Pośrodku rynku położony jest ratusz z gotycką wieżą. Pierwotny budynek ratusza podobno ufundowano w r. 1405.
Wieża w przyziemiu ma przekrój kwadratu, ale w połowie wysokości przechodzi w ośmiobok, przykryty ośmiospadowym
dachem i blaszanym wiatrowskazem na szczycie. Na parterze ma dwa wejścia użytkowe. Od strony północnej
dostawiono nowy budynek ratusza, połączony z nią niskim, parterowym, przeszklonym łącznikiem. Spalony,
został odbudowany w XVIII i XIX stuleciu (pożar Pułtuska, jaki widział na własne oczy młody dziennikarz,
Henryk Sienkiewicz w 1875 roku, posłużył mu jako pomoc podczas opisywania pożaru Rzymu w powieści "Quo
vadis"). Od 1964 ma tu siedzibę Muzeum Regionalne. Ostatnie remonty przeprowadzono w latach 1972, 1981
oraz w końcu XX wieku.
Budowę pierwotnego kościoła świętych Piotra i Pawła ukończono w roku 1570, a już 13 lat później
został rozbudowany. Po pożarze z 1646 r. rozpoczęto budowę nowej, trójnawowej świątyni. Konsekrowano
ją dopiero w 1718 roku. Obecnie jest to kościół nie tylko pojezuicki (taką nazwą się go obecnie określa),
ale również pobenedyktyński. W drugiej połowie XIX wieku, po pożarze miasta, spłonęło całe jego wyposażenie
i runęło sklepienie. Tuż po pożarze rozpoczęto odbudowę, która trwała pięć lat. Warto tu wspomnieć, iż
przed rokiem 1875, w wyglądzie wewnętrznym kościoła wyróżniały się: barokowy ołtarz główny oraz 10 ołtarzy
bocznych i kilkadziesiąt obrazów na ścianach. Podczas II wojny światowej została najpierw spalona, a
potem zburzona przez Niemców. Obecnie jest to duża barokowa budowla o trzech nawach. Na przedłużeniu
naw bocznych znajdują się kaplice z późnobarokowymi ołtarzami.
W ołtarzu głównym obraz pędzla Wojciecha Gersona. Przy kościele umiejscowiona jest późnogotycka zakrystia
z XVI w. , od której dawniej szedł mur do baszty obronnej, której ruiny znajdują się w pobliżu zakrystii.
Budynek poklasztorny pochodzi z pierwszej połowy XVIII w. , w XIX w. dokonano jego rozbudowy. Jego obecny
adres - ul. Piotra Skargi
Kościół św. Krzyża (ul. Kościuszki) pochodzi z XVI w. , późnogotycki, z elementami barokowo-klasycystycznymi.
Ufundowany w latach 1531 - 1539. Restaurowany przez 1609 r. Przebudowany w XVII - XVIII w. Wokół kościoła
założono cmentarz grzebalny. W 1839 r. kościół przeszedł gruntowny remont. Został znacznie uszkodzony
podczas działań wojennych w 1944 r. Odbudowany w początku lat 50-tych, a następnie remontowany gruntownie
w 1967 r. i w 1975 r. W 1977 r. utworzono parafię św. Stanisława Kostki. Kościół św. Józefa, poreformacki,
pochodzi z I poł. XVII w. - wczesnobarokowy, ufundowany przez w 1648 r. Obecne wyposażenie z ciemnego
dębu pochodzi z lat 1714 - 1777. Pod kościołem i kaplicą znajdują się niedostępne krypty. Od południa
do budynku przylegają zabudowania dawnego klasztoru. Dekoracja kaplicy jest wczesnobarokowa, restaurowana
z XIX w. z częściowym zatarciem stylowych cech. Obecnie mieści się on przy ul. Stare Miasto.
Dawny kościół Najświętszej Panny Marii, później poewangelicki (ul. Zaułek - w pobliżu dworca autobusowego). Pierwszą
świątynię wzniesiono tu na przełomie XIV i XV w. Obecny budynek kościoła powstał w początku XVI w. Wielokrotnie
remontowany i przekształcany. W poł. XIX w. zakupiony przez gminę ewangelicką i użytkowany do 1944 r.
Od 1986 r. znajduje się tu Archiwum Państwowe, które istnieje w Pułtusku od 11 maja 1973 r.
Mury obronne Pułtuska wznoszono etapami od 1508 r. z inicjatywy biskupa Erazma Ciołka. Widać je
wyraźnie na planach Pułtuska z 1703 i 1803 r. Ponieważ z czasem nie były przydatne do celów militarnych,
zostały rozebrane na przełomie XVIII i XIX w. Ich jedynym zachowanym do dziś fragmentem jest baszta,
znajdująca się na tyłach kościoła św. Piotra i Pawła, od strony kanału i mostu Benedyktyńskiego. Jest
to jedyna zachowana w pierwotnym stanie baszta na Mazowszu. Druga baszta w Pułtusku jest zaledwie rekonstrukcją
(z 1953 r. ).
Bardzo duży wybór informacji turystycznej o mieście wraz z aktualnościami znajdziemy pod adresem:
www. pultusk. pl/Turystyka-i-rekreacja/Informacja-Turystyczna. aspx
|
