|
|
Kazimiera Orzechowska-Kowalska, AWF Kraków
Kruszyniany – namiastka Orientu na ziemiach polskich
Od wieków Podlasie jest terenem współistnienia wielu kultur i religii. Jedną z nich jest islam wyznawany przez nieliczną w Polsce grupę Tatarów. Pojawili się w granicach Rzeczpospolitej Obojga Narodów w XIV w. Początkowo terenami ich osadnictwa stała się Litwa, o od XVII w. także Korona. Nazywano ich Muslimami lub Lipkami - od tureckiej nazwy Litwa. Ludność tatarska zobowiązana była do służby wojskowej i uczestniczenia w wyprawach wojennych prowadzonych przez Rzeczpospolitą. W zamian otrzymywała liczne nadania ziemskie, herby oraz przywileje pozwalające zachować im autonomię i własną religię. Pod koniec wieku XVII miał miejsce konflikt zwany „buntem Lipków” związany z niewypłaceniem żołdu Tatarom. Na mocy porozumienia wydanego w Grodnie w 1679r. nadano Tatarom nowe wsie, w tym także położone na terenie Podlasia, które otrzymały specyficzny charakter społeczno-prawny. Było to osadnictwo wojskowe, gdzie we wsi przebywał cały oddział wraz z dowódcą.
Działania wojenne w kolejnych wiekach zdziesiątkowały ludność tatarską zamieszkującą wschodnie kresy Rzeczpospolitej. Zniszczeniu uległy także wsie, budownictwo sakralne, cmentarze. W czasie II wojny światowej prawie cała muzułmańska społeczność została deportowana z obszaru Polski w głąb ZSRR. Po zakończeniu wojny w granicach kraju została tylko nieliczna grupa (ok. 2 tys.) dawnych polskich Tatarów. Utworzyli gminy wyznaniowe w Białymstoku, Gdańsku oraz na ziemiach zachodnich (Gorzów Wielkopolski), dokąd ich przesiedlono. Spośród licznych meczetów i mizarów - cmentarzy, które istniały w dawnych wsiach tatarskich, do dnia dzisiejszego zachowały się tylko w Bohonikach i Kruszynianach.
Wieś Kruszyniany powstała w wieku XVI w wyniku przeprowadzonej przez królową Bonę reformy rolnej tzw. pomiary włócznej na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego, w tym także Podlasia. Jej założeniem była m.in. komasacja rozproszonego osadnictwa wiejskiego i utworzenie dużych wsi o charakterze ulicówki. Pod koniec XVI w. Kruszyniany były już dużą osadą z dobrze rozwiniętym rzemiosłem wiejskim. W wyniku potopu szwedzkiego i najazdu moskiewskiego osada się wyludniła. Na podstawie wspomnianego przywileju grodzieńskiego, Jan III Sobieski nadał wieś pułkownikowi Samuelowi Murza Krzeczowskiemu. Sprowadził tu swoich tatarskich żołnierzy, zorganizował dla nich folwarki i gospodarstwa. Wtedy też powstały w Kruszynianach dwie świątynie – unicka cerkiew dla nielicznej ocalałej chrześcijańskiej ludności wsi oraz tatarski meczet.
Przejęcie przez Samuela Krzeczowskiego osady w Kruszynianach związane jest z legendami. Jedna z nich głosi, że otrzymał nadanie, kiedy uratował życie króla Jana III Sobieskiego w bitwie pod Parkanami w 1683r. Król miał też dwukrotnie odwiedzać posiadłości Krzeczowskich jadąc na sejm grodzieński 1688r i z niego wracając. Jeszcze inna legenda mówi o pobycie w majątku króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który zatrzymał się tu wracając z polowania od ks. Radziwiłła.
W XIX w. osadnictwo tatarskie w Kruszynianach zatraciło swój dawny wojskowy charakter. W tym czasie o rozwój posiadłości rodzinnych dbała ówczesna właścicielka Julia Talkowska z rodu Krzeczowskich, która podkreślała swe tatarskie pochodzenie. Okres I wojny światowej zatrzymał rozwój ekonomiczny osady. Znaczna część mieszkańców została ewakuowana przez władze sowieckie w głąb Rosji. Została tylko nieliczna ludność, głównie pochodzenia białoruskiego. W czasie okupacji hitlerowskiej wieś nie uległa zniszczeniu, zachowując swój dawny układ przestrzenny ulicówki oraz sakralne obiekty. Obecnie miejscowość zamieszkuje ok. 300 osób, w tym ok. 40 pochodzenia muzułmańskiego. O tatarskiej przeszłości Kruszynian świadczy dzisiaj meczet i mizar.
Meczet, usytuowany w centralnej części wsi, powstał w pod koniec XVIII w. z fundacji tatarskich właścicieli folwarków i rodziny Krzeczowskich. W połowie wieku XIX miał miejsce remont świątyni, o czym informuje data umieszczona w fundamencie obiektu. W czasie II wojny światowej hitlerowcy zorganizowali w meczecie szpital polowy, rabując przy okazji jego wyposażenia – perskie dywany i makaty.
Dawni tatarscy mieszkańcy Kruszynian zbudowali meczet z drewnianych dyli, oszalowali deskami i nakryli dwuspadowym dachem. Ciekawostką fasady są dwie graniastosłupowe wieżyczki, które przypominają barokowe kościoły chrześcijańskie. Tylko baniaste kopuły wieńczące wieże, zakończone półksiężycem, nawiązują do architektury muzułmańskiej. We wnętrzu, który pełni rolę sali modlitewnej
(haram), podzielonym na część męską i żeńską, zachowały się podstawowe elementy wyposażenia meczetu. Najważniejszy jest mihrab – wnęka, zgodnie z zasadami islamu wskazująca wiernym kierunek
(kibla) Mekki. Obok stoi minbar (mimbar) – drewniana sześciostopniowa kazalnica nakryta daszkiem z półksiężycem. Przy schodach prowadzących na podest minbaru znajduje się portal z wysokich słupów, na których umieszczono u góry poziomą belkę z trzema kolejnymi półksiężycami wspartymi na kulach. Na ścianach świątyni wiszą muhiry – plansze i haftowane tkaniny z modlitwami i wersetami Koranu w języku arabskim oraz lampy i kinkiety w stylu orientalnym. Podłoga zasłana jest matami i kobiercami, ze względu na zakaz wchodzenia do wnętrza meczetu w obuwiu. Meczet można zwiedzać, a klucz do niego posiadają państwo Popławscy, jedna z dwóch rodzin tatarskich zamieszkująca w Kruszynianach.
Za świątynią, na malowniczym wzniesieniu, wśród drzew znajduje się mizar – główna nekropolia polskich Tatarów. Wchodzi się do niej przez metalową bramę umieszoną w kamiennym murze ogradzającym cmentarz. Widnieje na niej tablica w języku polskim i arabskim. Najstarsze nagrobki, w formie prostych kamiennych ciosów, zlokalizowane są w centralnej części mizaru. Wyryte na nich napisy są zarówno w języku polskim, arabskim i rosyjskim. Cmentarz funkcjonuje do chwili obecnej, a na współczesnych nagrobkach można zauważyć typowe dla islamu motywy zdobnicze oraz cytaty modlitewne.
Aby poczuć klimat Orientu należy wstąpić do Tatarskiej Jurty – restauracji serwującej autentyczne dania tatarskiej kuchni. Warto spróbować pierekaczewnika, kibiny, manty czy kołdunów tatarskich. A na deser słodkiego tałkyszu, pachlavy czy tatarskiej drożdżówki.
|
