Recenzje

Izabela Wyszowska

Dla miłośników turystyki religijnej - dziedzictwo kultury żydowskiej w Poznaniu
"Żydzi w Poznaniu. Krótki przewodnik po historii i zabytkach"

     W serii przewodników IKS-a Wydawnictwo Miejskie Posnania wydało publikację "Żydzi w Poznaniu. Krótki przewodnik po historii i zabytkach", której uroczysta promocja odbyła się 4 października 2012 roku w Sali Białej Urzędu Miasta. Wcześniej problematyka dotycząca poznańskich Żydów pojawiła się już w dwóch tomach tematycznych Kroniki Miasta Poznania opublikowanych nakładem wspomnianego wydawnictwa¹.
     Poznań należał do miast, które niegdyś posiadały jedną z największych liczebnie społeczności żydowskich. Aktualnie żyje ich tutaj zaledwie niewielka grupa. Znaczenie tej gminy w przeszłości, aktualne jej odradzanie i aktywna działalność oraz fakt, iż w przeszłości wydała wielu znanych, wybitnych obywateli takich jak m.in.: podróżnik i geograf Gaspar da Gama, rabin Juda Loew ben Bezalel (Maharal z Pragi, twórca Golema) - jeden z najwybitniejszych znawców Talmudu, żydowskiej filozofii i mistyki, Akiva Eger - XIX- wieczny teolog oraz Julius Moses - pionier opieki zdrowotnej i polityk czy historycy: Adolf Warschauer, Ernst Kantorowicz, Adolf Leschnitzer, a także Arthur Kronthal - założyciel fundacji muzealnej, autor publikacji o poznańskich zabytkach, kojarzony przede wszystkim jako fundator fontanny przy Al. Macinkowskiego, jak najbardziej uzasadnia potrzebę powstania omawianego przewodnika. Jego autor historyk Rafał Witkowski, wykładowca na Wydziale Historycznym UAM zaprezentował dzieje społeczności żydowskiej w Poznaniu od wczesnego średniowiecza po czasy współczesne. W syntetycznej formie "wskrzesił" materialne, społeczne i duchowe dziedzictwo Żydów w Poznaniu. Jak napisał w słowie wstępnym Zastępca Prezydenta Miasta Poznania Dariusz Jaworski: "Wydobywa z głębi to, czego wprawdzie nie ma, ale co nadal żyje w historycznej pamięci".
     W dalszej części książki autor omówił zachowane i niezachowane zabytki i miejsca związane z Żydami funkcjonujące w przestrzeni miejskiej. Dodatkowo zamieścił słowniczek podstawowych pojęć dotyczących problematyki judaizmu oraz bibliografię umożliwiającą czytelnikowi pogłębienie zagadnienia. Ponadto na okładce zamieszczono m.in. mapkę miasta, na której zaznaczono wspomniane w tekście judaica. Bogata szata graficzna książki jest jej niewątpliwym atutem. Obok zdjęć archiwalnych (m.in. ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej), dokumentów, map, rysunków, zamieszczono aktualne fotografie autorstwa Piotra Skórnickiego oraz samego autora. Dodatkowo tekst urozmaicają przytoczone obszerne fragmenty źródeł historycznych takich jak choćby felieton z cyklu "Listy Wojtusia z Zawad" M. Mottego czy artykuły prasowe m.in. z "Posener Zeitung" i inne.
     Żydzi zdaniem autora obecni byli w stolicy Wielkopolski już 400 lat przed lokacją lewobrzeżnego miasta. Pierwszymi odwiedzającymi te ziemie Żydami mogli być kupcy (w tym podróżnik Ibrahim ibn Jakub). R. Witkowski przywołuje dwie koncepcje dotyczące pojawienia się Żydów na ziemiach polskich. Pierwsza zakłada, że przybyli do nas z "orientalnego" Zachodu, druga, że byli uciekinierami ze Wschodu. Jako najstarsze ikonograficzne źródło istniejące na ziemiach polskich, przedstawiające Żydów - uznaje Drzwi Gnieźnieńskie (scena na lewym skrzydle - prezentująca kupców żydowskich z niewolnikami chrześcijańskimi, stojących przed księciem czeskim Bolesławem II i nawołującym go do zakazania handlu chrześcijanami - biskupem praskim Wojciechem - późniejszym świętym). Ważnym momentem w dziejach Żydów na terenie Polski były lokacje miast dające nowe możliwości w ich funkcjonowaniu. To właśnie w Wielkopolsce wydany został Żydom pierwszy przywilej, tzw. statut kaliski nadany przez księcia Bolesława Pobożnego w 1264 roku. Rozpoczął on proces kształtowania się Żydów jako odrębnego stanu społecznego w ramach monarchii średniowiecznej. Ten akt prawny potwierdzany był i rozszerzany przez polskich władców aż do czasów ostatniego króla - Stanisława Augusta Poniatowskiego. Początki rozwoju osadnictwa żydowskiego z pewnością wiążą się z lokacją miasta Poznania, ale pierwsze przekazy o istnieniu samodzielnej gminy żydowskiej datują się dopiero na rok 1367. Poznańscy Żydzi do początku XIX wieku zajmowali obszar wyznaczonej dzielnicy na północ od Rynku, której osią była dzisiejsza ul. Żydowska. Dopiero po wielkim pożarze w 1803 roku władca Prus zezwolił im na zamieszkanie na terenie całego miasta. Rozpoczął się wówczas proces ich emancypacji względem Polaków i Niemców. Asymilacja Żydów z poznańską społecznością oznaczała zespolenie z żywiołem niemieckim, nie polskim. Żydzi pod koniec XIX wieku byli prawie wyłącznie niemieckojęzyczni, określani jako "Niemcy wiary mojżeszowej". Około 1900 roku - sporo Żydów należało do elity finansowej miasta jako właściciele banków, domów towarowych itd. Symbolem ich prosperity stała się ufundowana w latach 1905-1907 przy ul. Stawnej monumentalna Nowa Synagoga - największa tego typu budowla żydowska na przestrzeni: Berlin - Poznań - Warszawa. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę znaczna część społeczności żydowskiej opuściła Poznań. W dwudziestoleciu międzywojennym przybyła spora grupa polskich Żydów ze wschodu i południa kraju. W momencie wybuchu II wojny światowej w mieście zamieszkiwało ok. 3000 Żydów, z których większość zginęła w wyniku eksterminacji. Okupację przeżyło około setki poznańskich Żydów, z których niektórzy tylko powrócili do miasta. W 1999 roku odtworzono poznańską wspólnotę żydowską, na której czele stoi do dziś Alicja Kobus. Zwrócono także dawną siedzibę gminie przy ul. Stawnej 10.
     Publikacja Rafała Witkowskiego udowadnia, że nie tylko żydowski Kraków jest atrakcyjny dla turysty, który interesuje się tymi wątkami ale także i Poznań ma wiele do zaoferowania, jednak tutaj "bogactwa należy szukać głębiej" (s. 13). Opowieść o przeszłości jest w książce tłem dla przywołania miejsc niemal całkowicie zmienionych urbanistycznie i architektonicznie. W wielu przypadkach budowle żydowskie uległy zniszczeniu i całkowicie zniknęły z panoramy miasta. Współczesny badacz, czytelnik, turysta - może sobie je wyobrazić dzięki zachowanym archiwalnym fotografiom. Warto wybrać się więc na spacer w poszukiwaniu żydowskich śladów zabierając ze sobą omawiany przewodnik - obejrzeć to co pozostało i zlokalizować obiekty już nieistniejące na obszarze dawnej dzielnicy żydowskiej (ul. Wroniecka, Żydowska, Stawna itd.), relikty cmentarza przy ul. Głogowskiej czy przy Al. Marcinkowskiego współczesną 2,5-metrową figurę, dzieła czeskiego rzeźbiarza, przedstawiającego Golema (którego legendę zamieszczono na wewnętrznej stronie okładki książki). Autor obrał następującą kolejność w prezentacji zabytków: najpierw synagogi, następnie cmentarze, budynki gminne, inne obiekty związane z Żydami (kamienice, tablice pamiątkowe itp.).
     Rosnąca frekwencja na corocznych imprezach takich jak: Dni Judaizmu, Dni Kultury Żydowskiej oraz Festiwalu "Tzadik", a także w maju tego roku świętem ulicy Żydowskiej dowodzi, iż mieszkańcy Poznania mają świadomość żydowskiej przeszłości miasta, która budzi w ostatnich latach coraz większe zainteresowanie. Niniejszy przewodnik może przyczynić się do pogłębienia i usystematyzowania wiedzy w tym zakresie. Atrakcyjnie wydany i ciekawie napisany (dostępny także i w języku angielskim i niemieckim), przyczyni się z pewnością do spopularyzowania poznańskich judaiców wśród turystów kulturowych zarówno polskich jak i zagranicznych. Warto by znalazł się także wśród publikacji na półkach księgarni aktualnie powstałego i rozwijającego się w Warszawie - Muzeum Historii Żydów Polskich, by tłumnie odwiedzających uświadamiać, że nie tylko Kraków i Warszawa, ale także Poznań ma dziedzictwo godne wspomnienia i zaprezentowania w zakresie interesującej ich problematyki - aby je poznać trzeba do Poznania pojechać…