Recenzje

Paulina Ratkowska

Obsesja podróżowania, obsesja odkrywania. 
„Rzeka krwi. Podróż do pękniętego serca Afryki” Tima Butcher’a 

            Wraz z końcem 2009 roku wydawnictwo Carta Blanca rozpoczęło wydawać nową serię „Bieguny”, która prezentuje książki zainspirowane podróżowaniem. Czwartą z serii jest „Rzeka krwi. Podróż do pękniętego serca Afryki” Tima Butchera, czyli porywająca opowieść o wyprawie przez Demokratyczną Republikę Konga¹.
            Autor, Brytyjczyk, przez 10 lat był korespondentem wojennym „The Daily Telegraph“. Dla tej gazety właśnie relacjonował konflikt Bałkański oraz sytuację na Bliskim Wschodzie. W 2000 roku został wysłany do Afryki i w trakcie zbierania materiałów na temat nowego środowiska, w którym przyjdzie mu pracować, natknął się na informacje, które sprawiły, że jego największym, obsesyjnym wręcz marzeniem stała się wyprawa wzdłuż rzeki Kongo śladami brytyjskiego reportera sprzed wieku, nomen omen pracującego dla tej samej gazety, Henrey’ego Morton’a Stanley’a. Ekspedycja z lat 70-tych XIX w. była zorganizowana pod egidą czasopisma, ta, w którą wybrał się w 2004 roku Butcher była jego prywatną inicjatywą i przedsięwzięciem. Wyprawą, za która nikt nie chciał wziąć odpowiedzialności.
            Kongo w krótkim czasie stało się dla autora prawdziwą obsesją. Przez trzy lata zbierał wszelkie dostępne na jego temat informacje – od starych map, przez przewodniki turystyczne, wspomnienia kolonistów belgijskich, po sprawozdania ze współczesnej sytuacji politycznej, ekonomicznej i społecznej oraz konfliktów zbrojnych. Kraj, który zapragnął odkryć stał się dla niego symbolem porażki całego kontynentu – państwo o wielkim potencjale, niezwykłych ilościach bogactw naturalnych – diamentów, złota, kobaltu, uranu, do tego o żyznych ziemiach uprawnych, dobrym drewnie i łatwymi w żegludze rzekami, mające na drugim biegunie niezwykłą wręcz chciwość ludzką i umiłowanie prywaty przeradzające się w agresję, a na dodatek liczne problemy na tle klasowym, narodowościowym i rasowym.
            Podróż, w którą wybierał się Butcher była więc niezwykle ryzykowna i szczerze mu odradzana przez wszystkich, których spotkał na swojej drodze – zarówno Europejczyków, jak i Afrykanów, osób żyjących z dala od problemu jak i tych będących w samym oku cyklonu. Korespondent wyruszył jednak na przekór wszelkim przeciwnościom. Zafascynowany wyczynem Stanley’a postanowił przemierzyć tę samą trasę – ok. 3000 km, jednak w przeciwieństwie do swojego poprzednika wybrał się jedynie z plecakiem, listem polecającym i kilkoma tysiącami dolarów ukrytymi w… butach. Przemieszczał się motorem, prymitywną łódką, a nawet pieszo, korzystając z pomocy różnych osób, które chwilowo w danej sytuacji chciały lub po prostu mogły mu w jakikolwiek sposób pomóc – od przywódców politycznych czy ich przeciwników – szefów zbrojnych bojówek, przez tubylców, a na pracownikach pokojowych misji ONZ skończywszy. Jego relacja odkrywa przed Europejczykami nieznane problemy i tajemnice Afryki. Jest opowieścią o trudnej historii Konga, historii mającej wiele dramatycznych, tragicznych, a nawet krwawych rozdziałów. Jednak dzięki dobrze prowadzonej narracji i rozważaniu poruszanych kwestii w ujęciu problemowym stanowi próbę zrozumienia specyfiki całego kontynentu.
            „Rzeka krwi” to opis wyprawy krok po kroku, opis jej przebiegu oraz odpowiedzi na pytania jak i dlaczego do niej w ogóle doszło. Przedmowa zdradza niezwykłość sytuacji, w której znalazł się autor. W pierwszym rozdziale, „Pęknięte serce Afryki”, Butcher opowiada skąd wzięła się jego fascynacja Kongiem, dlaczego chciał jechać i jak przygotowywał się do wyjazdu, a także odmalowuje najważniejsze momenty w historii kraju od końca XIX do początku XXI w. Drugi rozdział, „Ostateczna granica”, przedstawia tę bardziej odległą historię, od odkrycia ujścia rzeki Kongo do Oceanu Atlantyckiego w 1482 roku, do rozpoczęcia okresu kolonialnego sensu stricte. Następnych 10 rozdziałów zaś przedstawia kolejne etapy podróży Butcher’a. Cała narracja jest prowadzona płynnie. Autor opisuje pewne wątki w perspektywie powiązań politycznych i uwarunkowań historycznych. Na 320 stronach poznajemy więc nie tylko zagmatwaną przeszłość kraju, ale także palące problemy współczesności – te gospodarcze, polityczne ale przede wszystkim społeczne. W ich tle autor delikatnie zarysowuje także piękno niezwykłego krajobrazu i warunki geograficzno-klimatyczne.
            Książka po raz pierwszy ukazała się Wielkiej Brytanii w 2007 roku, na polskim rynku – późną jesienią zeszłego roku. Za granicą zbiera ona jak najlepsze recenzje, John le Carre, autor powieści szpiegowskich, określił ją mianem „arcydzieła”, Fergal Keane, irlandzki reporter zwraca uwagę na doskonalą narrację, dzięki której „(…) przyspiesza bicie serca i przykuwa uwagę od samego początku do końca”. Trudno nie zgodzić się z tymi opiniami. „Rzekę krwi” czyta się po prostu rewelacyjnie i nie chce się jej odłożyć na półkę tak długo, dopóki nie dotrze się do ostatniej strony. Została napisana w świetny sposób, zarówno od strony literackiej – co przekłada się na zaintrygowanie lekturą, jak i poznawczo – co z kolei przekłada się na rozbudzenie zainteresowania tym trudnym regionem świata.

1Tak jak autor książki i ja w dalszej części recenzji będę posługiwać się skróconą nazwą kraju – Kongo, mając jednak na myśli Demokratyczną Republikę Konga, dawny Zair, nie zaś Republikę Konga, dawne Kongo Francuskie.