Itinerarium

Tadeusz Jędrysiak, Izabela Wyszowska 

Bukowina rumuńska - zabytkowe, malowane prawosławne cerkwie północnej Mołdawii

Bukowina Południowa na tle mapy Rumunii

Pomiędzy Karpatami Wschodnimi a środkowym Dniestrem rozciąga się kraina zwana Bukowiną, która obecnie podzielona jest na część północną, należącą do Ukrainy i południową stanowiącą część Rumunii. Ta druga nazywana jest także często Bukowiną rumuńską z uwagi na fakt, że po II wojnie światowej pozostała w Rumunii. Dawniej cała Bukowina należała do północnej części historycznej Mołdawii.
Na terytorium Rumunii znajduje się 3/4 Karpat. Między łańcuchem Karpat Wschodnich i korytem rzeki Prut rozciąga się Wyżyna Mołdawska, jej środkiem płynie z północy na południe Seret. Część wyżyny leżąca między Karpatami a płaską doliną Seret, tworzy szerokie przedgórze karpackie. Północno-zachodnią część tego regionu zajmuje Wyżyna Suczawy wzniesiona 400-500 m n.p.m, mająca charakter pagórkowaty, porośnięta lasem, o wielu malowniczych zakątkach i dolinach, którymi płyną górskie potoki i strumienie.
W historii Księstwa Mołdawskiego złotymi zgłoskami zapisał się książę Stefan Wielki. To on w 1475 roku rozbił wojska sułtana tureckiego pod Vaslui i na pewien czas wstrzymał ekspansję islamu na północ. Region Suczawy to historyczna kolebka mołdawskiej państwowości, a miasto Suczawa była dawną stolicą Mołdawii (do 1559 stolica księstwa) i rezydencją hospodarów.
Tak zwane cerkwie Mołdawii to grupa unikatowych na skalę światową prawosławnych świątyń położonych na Bukowinie, w północno-zachodniej części Rumunii, w północnej części regionu Mołdawii. O wyjątkowości tych cerkwi stanowią niezwykle kolorowe freski zdobiące świątynię zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz. W regionie znajduje się ich aż 17, choć nie wszystkie były bogato malowane lub pierwotne ich zdobienia nie utrzymały się do naszych czasów. Z tego powodu 8 z nich zostało wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Siedem cerkwi wpisano na listę już w roku 1993, a ostatnią dodano w dopiero w 2000.
Architektura wszystkich cerkwi jest do siebie zbliżona. Przysadzista niezbyt obszerna bryła nakryta jest dachami z gontów, a wnętrze typowe dla prawosławia dzieli się na naos, pronaos i altar. Pod względem przestrzennym dominują cerkwie trójkonchowe mające wieżę nad nawą. W odróżnieniu od kościołów jakie spotkać można na Zachodzie, cerkwie mołdawskie mają kameralny charakter, niewiele w nich światła, a także ich układ złożony jest z wyraźnie rozdzielonych segmentów o różnych funkcjach. Takie rozwiązanie służyło potrzebom liturgii, która odbywała się poza widokiem wiernych, a ponadto wymagała podziału wiernych stosownie od płci. Jednak tym co decyduje o wyjątkowości cerkwi bukowińskich jest ich dekoracja malarska. Ozdabianie wnętrz budowli sakralnych malowidłami jest często spotykane także poza Bukowiną, ale malowidła zewnętrzne czynią z tych świątyń ewenement na skalę światową.

Wnętrza cerkiewek były bardzo małe i większość wiernych nie mieściła się w środku. Stali więc i modlili się na zewnątrz, pod ogromnymi okapami gontowych dachów. Dlatego właśnie dla tych niepiśmiennych wiernych zewnętrzne ściany cerkwi pokryte zostały wspaniałymi freskami przedstawiającymi sceny z życia świętych i z Pisma Świętego. Aby bardziej przybliżyć treść, malowidła zawierają wiele elementów sztuki ludowej. Każdy zespół klasztorny utrzymany jest w innej kolorystyce: Humor - róż indyjski, Voronet - błękit, Moldovita - spatynowana czerwień czy Arbore - zieleń malachitowa.
Wyjątkową trwałość kolorów zawdzięcza się naturalnym barwnikom roślinnym i mineralnym, nie wiadomo jednak, jakie zawierają domieszki. Główne tematy ikonograficzne to: Sąd Ostateczny (Voronet, Humor), modły wszystkich świętych, Drzewo Jessego (Voronet, Moldovita) i obraz ze sceną oblężenie Konstantynopola (Humor). Bukowińskie monastyry, pełniły przede wszystkim funkcję religijną, ale jednocześnie były dla wiernych swoistą biblią pauperum, biblią dla ubogich (niepiśmiennych). Są to jedyne w swoim rodzaju świątynie-dzieła sztuki, które przemawiają do wiernych ilustrującymi Biblię zewnętrznymi freskami, tworząc w swoim otoczeniu dostępną dla wszystkich sferę sacrum.
Szczególne znaczenie historyczne i kulturowe dla Rumunów ma usytuowany w miasteczku Putna monastyr z cerkwią pod wezwaniem Zaśnięcia Bogurodzicy. Przez Polaków świątynia często określana jest mianem "rumuńskiego Wawelu" bowiem w jej murach pochowany jest słynny hospodar* mołdawski Stefan III Wielki* (1433-1504).


Na mapce kolorem czerwonym zaznaczono cerkwie wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO a poniżej podano ich krótki opis.

Zabytkowe malowane prawosławne cerkwie wpisane na Listę UNESCO - ich rok budowy i krótki opis.
Arbore - cerkiew pw. Św. Jana Chrzciciela
Zbudowana w 1503 r.(freski zewnętrzne w 1541 r.) z fundacji możnowładcy na dworze Stefana Wielkiego i jego następców. Cerkiew jest budowlą bezwieżową, postawioną na planie prostokąta z apsydą od wschodu z wielką niszą w fasadzie zachodniej, stanowi jeden z najlepiej zachowanych przykładów malarstwa bukowińskiego. Bardzo ciekawe są malowidła ściany zachodniej, które stanowią niepowtarzalny zespół miniatur. Jest na nich wspaniałe połączenie motywów włoskich z pogranicza gotyku i renesansu z motywami orientalnymi. Wewnątrz cerkwi znajdują się nagrobki fundatora i jego rodziny.

Humor - cerkiew pw. Zaśnięcia Bogurodzicy w monastyrze
Powstała w 1530 r. (freski zewnętrzne w 1535 r.). Nazwa miejscowości wzięła się od przepływającej tutaj rzeczki Humor, której określenie z kolei pochodzi od węgierskiego słowa homor znaczącego tyle co szybka woda. Cały klasztor jest otoczony murami obronnymi. Cerkiew zaliczana jest do pięciu najlepszych cerkwi mołdawskich wpisanych na Listę UNESCO ze względu na wspaniałą polichromię. Budowla pokryta jest prostym dachem i nie posiada wieży, składa się z trzech niezależnych, połączonych portalami pomieszczeń (nawy, przednawia, komory grobowej) oraz przedsionka z arkadami. Malowidła w tej cerkwi są najstarszymi, tak dobrze zachowanymi freskami na wolnym powietrzu w Bukowinie. W przedsionku zobaczyć można Sąd Ostateczny, w przednawiu sceny z życia świętych, a w nawie między innymi Ostatnią Wieczerzę oraz Ukrzyżowanie. Po raz pierwszy w mołdawskiej architekturze sakralnej cerkiew klasztoru ma otwarty ganek.

Moldovița - cerkiew pw. Zwiastowania NMP w monastyrze
Wzniesiona w 1532 r. (freski zewnętrzne z 1537 r.), ozdobiona jest malowidłami wewnętrznymi oraz zewnętrznymi. Zewnętrzne charakteryzują się dominacją ciemnej czerwieni i brązu. Na ścianie północnej malowidła zostały zniszczone wskutek deszczów, dostrzec tam można dziś zaledwie ślady fresków przedstawiających m.in. sceny z życia rodziców Maryi (Joachima i Anny). Wokół cerkwi, 130 lat później, zostały wybudowane mury obronne.

Pătrăuți - cerkiew pw. Podniesienia Krzyża Świętego
Zbudowana w 1487 r. (freski zewnętrzne z ok. 1550 r.), jest najstarszą zachowaną cerkwią spośród fundacji hospodara Stefana Wielkiego i najstarszą cerkwią w Rumunii na Liście UNESCO. Świątynia położona we wsi Pătrăuți jest oddalona 6 km od Suczawy. Wchodziła w skład zespołu budynków jedynego żeńskiego monastyru ufundowanego przez Stefana Wielkiego. Cerkiew ze względu na proste dekoracje w zmniejszonych wymiarach imponuje harmonią między jego proporcjami i stylizowanymi kształtami. Wejście do wnętrza jest możliwe tylko przez jedne drzwi, położone w zachodniej stronie. Cerkiew była wielokrotnie rabowana. Po 200 latach opuszczenia, od drugiej połowy XVIII w. służyła jako świątynia parafialna.

Probota - cerkiew pw. Św. Mikołaja
Powstała w 1530 r. (freski zewnętrzne są z 1532 r.) cerkiew jest zwieńczona wieżą, monumentalna i harmonijna. Malowidła zewnętrzne są najstarsze spośród wszystkich do dzisiaj zachowanych.

Suceawa (Suczawa) - cerkiew
Cerkiew pw. św. Jerzego w monastyrze św. Jana Nowego, zbudowana w latach 1514-1522, freski zewnętrzne z 1534 r. Cerkiew była dawniej miejscem koronacyjnym hospodarów mołdawskich i metropolitalną. Została zbudowana na planie trójkonchowym, składa się z przedsionka i nawy. Cerkiew ta była najważniejszą cerkwią Mołdawii, znajdują się tu relikwie św. Jana Nowego - patrona Bukowiny. Święty Jan Nowy (Suczawski) zginął śmiercią męczeńską w 1303 r. Jego zmumifikowane ciało wojewoda Aleksander Dobry kazał odkupić (za wóz złota) i przywieść z Akermanu do Suczawy w 1402 r. Sława cudów, które dokonywały się przy jego grobie sprawiły, iż do Suczawy zaczęli pielgrzymować wierni nie tylko z całej Mołdawii, ale także Rusi. W 1691 r. podczas mołdawskiej wyprawy Jana III Sobieskiego król polski zabrał ciało świętego do Polski i umieścił je w klasztorze ojców Bazylianów, w swej rodzinnej Żółkwi. Po zajęciu Galicji i Bukowiny przez Austrię, cesarz Józef II oddał w 1785 r. relikwie św. Jana Nowego monastyrowi w Suczawie. Od tego czasu rok rocznie podczas wielkiego odpustu (7 lipca) przybywają tu wierni z całej niemalże Rumunii.

Voroneț
Cerkiew w monastyrze pw. św. Jerzego Męczennika zbudowana w 1488 r., freski zewnętrzne z 1547 r. Cerkiew ufundowana przez Stefana Wielkiego. Uważana jest za "Kaplicę Sykstyńska Wschodu" ze względu na freski pokrywające całą zachodnią ścianę przedstawiający Sąd Ostateczny. We fresku ukazano m.in. św. Piotra Apostoła prowadzącego dobrych ludzi do nieba, a grzesznicy w łańcuchach są przyciągani do piekła przez diabłów.

Sucevița
Cerkiew pw. Zmartwychwstania Pańskiego w monastyrze, zbudowana w latach 1581-1584, freski zewnętrzne z lat 1595-1596. Malarstwo zewnętrzne cerkwi, jest przedstawione na zielonym tle, jest najlepiej zachowanym z grupy mołdawskich cerkwi. W monumentalnych rozmiarach przedstawiono na ścianie północnej cerkwi Sąd Ostateczny, pokazana jest Drabina Cnót - drabina do raju, uważana jako arcydzieło średniowiecznego rumuńskiego malarstwa. W sposób imponujący pokazano obraz między porządkiem aniołów i chaosem piekła. Wnętrze cerkwi jest także bogato ozdobione freskami. Do najlepiej zachowanych należy zaliczyć także fortyfikacje zewnętrzne klasztoru.

Przypisy

• Hospodar - dawny tytuł książąt mołdawskich i wołoskich. Hospodar rządził przy pomocy swych krewnych - książąt i kniaziów.

• Stefan III Wielki (1433-1504) - hospodar mołdawski od 1457 r. Był sprawnym politykiem, świetnym dyplomatą i utalentowanym wodzem, był lennikiem Polski, Węgier i Turcji. Uważa się go za najwybitniejszego władcę średniowiecznej Mołdawii. W 1467 r. pobił Węgrów pod Baja. W 1475 r. rozgromił armię sułtana tureckiego pod Vaslui i na pewien czas wstrzymał ekspansję islamu na północ. W czasie wyprawy polskiej w 1497 r. zdradził Jana Olbrachta, co przyczyniło się do klęski wojsk polskich w lasach bukowińskich. Zgodnie z tradycja Stefan zwyciężył w 34 ze swoich 36 bitew, pokonując m.in. króla węgierskiego Macieja Korwina i króla polskiego Jana Olbrachta. W 1502 r. sprzymierzony z Moskwą i Turcją zajął Pokucie. W czasie swoich rządów przeobraził Mołdawię w silny organizm państwowy utrzymując niepodległość wbrew interesom i ambicjom Królestwa Węgier, Królestwa Polskiego oraz Imperium Osmańskiego dążących do jej podporządkowania. Został pochowany w monastyrze w Putnie, który ufundował w latach 1466-1468. Uznaje się go za świętego (został kanonizowany przez Rumuński Kościół Prawosławny). Obecnie każdego roku 2 lipca w dzień św. Stefana w monastyrze odbywają się uroczystości na jego cześć, które przyciągają tysiące pielgrzymów z całego kraju.

Bibliografia:
Brykowski R., Chrzanowski T., Kornecki M. [1979], Sztuka Rumunii, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław. Galusek Ł., Jurecki M., Dumitru A. [2004], Rumunia. Mozaika w żywych kolorach… oraz Mołdowa, Wydawnictwo Bezdroża, Gliwice.Jurecki M. [2001], Bukowina, kraina łagodności. Rumunia, Ukraina - przewodnik turystyczny, Wydawnictwo Bezdroża, Gliwice.Korsak W., Tokarski J. [2004], Rumunia, Wydawnictwo Pascal, Bielsko Biała.

Źródło fotografii: Tadeusz Jędrysiak

Suceawa (Suczawa) – twierdza hospodarów, główny ośrodek administracyjny Bukowiny, niegdyś była to stolica Mołdawii.	Bukowina rumuńska – widok w pobliżu wsi Putna		Putna – obronny monastyr z cerkwią pw. Zaśnięcia Bogurodzicy
Putna – mnisi przy wejściu do cerkwi	Putna - wnętrze zabytkowej cerkwi z XV w.	Putna – wnętrze cerkwi pw. Zaśnięcia Bogurodzicy	Putna – jedno ze sklepień cerkwi
Putna – grobowiec mołdawskiego hospodara Stefana III Wielkiego	Râşca – monastyr z cerkwią pw. św. Mikołaja.	Râşca
Arbore - cerkiew św. Jana Chrzciciela	Arbore - cerkiew św. Jana Chrzciciela, najlepiej zachowane malowidła ściany zachodniej	Humor – wejście na teren klasztoru	Humor – widok cerkwi od południowego wschodu z wieżą obronną
Humor – widok na główne wejście do cerkwi z widocznymi freskami	Humor – malowidła zewnętrzne na cerkwi, które spełniały cel edukacyjny	Humor – malowane sceny z życia świętych na zewnętrznych ścianach cerkwi	Humor – malowidła w tej bukowińskiej cerkwi stanowią przykład najlepszych malowideł
Moldovita - cerkiew pw. Zwiastowania NMP	Moldovita - ściana południowa, dominuje tu ciemna czerwień i brąz malowideł	Moldovita - malowidła w środku cerkwi – monumentalna scena Sądu Ostatecznego	Moldovita - malowidła w środku cerkwi
Pătrăuți – cerkiew od strony południowej	Pătrăuți – główne wejście do świątyni	Pătrăuți – cerkiew jest uważana za jedną z najpiękniejszych malowanych mołdawskich monastyrów	Pătrăuți – cerkiew zachwyca swoją harmonijną sylwetką
Pătrăuți – obrazy w cerkiewnym ikonostasie		Pătrăuți – freski w świątyni wewnętrznej
Voronet – wejście na teren malowanego klasztoru obronnego z emblematem światowego dziedzictwa UNESCO	Voronet – główne wejście do cerkwi klasztornej	Voronet – cerkiew pw. św. Jerzego Męczennika	Voronet – wspaniała polichromia zewnętrzna świątyni – scena Sądu Ostatecznego
Sucevita – cerkiew pw. Zmartwychwstania Pańskiego	Sucevita – malowidła zewnętrzne cerkwi	Sucevita – wnętrze cerkwi olśniewa wielobarwnymi bogato zdobionymi freskami	Sucevita – północna ściana cerkwi, przedstawiona jest tu Drabina Cnót, arcydzieło średniowiecznego malarstwa